Hát Văn, Đạo Mẫu Việt Nam - Bảo tồn văn hóa Dân tộc

Tứ Phủ trong tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam

Tứ phủ công đồng hay Tứ phủ là một tín ngưỡng nằm trong của tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam.

Tứ phủ bao gồm:

- Thiên phủ (miền trời): Mẫu đệ nhất (mẫu Thượng Thiên) cai quản bầu trời, làm chủ các quyền năng mây mưa, gió bão, sấm chớp.

- Nhạc phủ (miền rừng núi): Mẫu đệ nhị (mẫu Thượng Ngàn) trông coi miền rừng núi, ban phát của cải cho chúng sinh.

- Thuỷ phủ (miền sông nước): Mẫu đệ tam (mẫu Thoải) trị vì các miền sông nước, giúp ích cho nghề trồng lúa nước và ngư nghiệp.

- Địa phủ (miền đất): Mẫu đệ tứ (mẫu Địa Phủ) quản lí vùng đất đai, là nguồn gốc cho mọi sự sống.

Tam phủ là hệ thống ba vị Mẫu đệ nhất, Mẫu đệ nhị, và Mẫu đệ tam (không bao gồm Mẫu đệ tứ). Mẫu đệ tứ thường được thờ riêng. Riêng Tam phủ Thánh

Mẫu gần như các đền đều thờ. Mẫu đệ tứ các đền thờ ít hơn và thường thờ nơi quàn các vong linh.

Nhiều tài liệu cho rằng Tam tòa Thánh mẫu đều là hiện thân của Mẫu Liễu Hạnh với 3 lần giáng trần. Còn một số tài liệu khác cho rằng Tam toà Thánh mẫu là hiện thân của ba vị thánh khác nhau:

1.Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên

Thánh Mẫu (Bà Chúa) Liễu Hạnh. Bà vốn là con vua Ngọc Hoàng, Đệ Nhị Quỳnh Hoa công chúa, ba lần giáng sinh phàm trần: lần thứ nhất bà giáng vào nhà họ Phạm (tên là Phạm Thị Tiên Nga) ở Quảng Nạp, Vỉ Nhuế, Ý Yên Nam Định (do vâng mệnh giáng sinh), được bốn mươi năm; lần thứ hai bà giáng vào nhà họ Lê (cải từ họ Trần, tên là Lê Thị Thắng, hiệu Giáng Tiên) ở An Thái, Vụ Bản, Nam Định (do lỡ tay đánh rơi chén ngọc nên bị trích giáng), kết duyên cùng Trần Đào Lang, đến năm 21 tuổi thì về trời; lần thứ ba bà giáng hiện tại Nga Sơn, Thanh Hóa (do tình nguyện hạ trần để tái hợp cùng Mai Sinh là hậu kiếp của Trần Đào Lang) được hơn một năm thì mãn hạn hồi tiên.

Sau đó bà hiển linh giúp dân giúp nước nên được các triều đại sắc phong là : “Mã Hoàng Công Chúa, Thượng Đẳng Tối Linh Tôn Thần”, “Thượng Thượng Đẳng Tối Linh Vi Bách Thần Chi Thủ” (triều vua Lê Thần Tôn), “Hộ Quốc Bình Nhung Chế Thắng Bảo Hòa Diệu Đại Vương” (triều vua Lê Huyền Tôn).

Bởi vậy trong văn thỉnh Đức Thánh Mẫu mới có hát rằng:

“ Thỉnh mời Đệ Nhất Thiên Tiên

Sắc phong Chế Thắng xe loan ngự về

Phủ Dày, Vân Cát thôn quê

Nghĩa Hưng, Thiên Bản họ Lê cải trần

Hình dung cốt cách thanh tân

Mười năm định giá hôn nhân xướng tùy”

Đền thờ Mẫu Liễu Hạnh có ở khắp mọi nơi nhưng các nơi chính vẫn là những nới Mẫu giáng trần hoặc hiển linh lưu dấu thánh tích như: Phủ Nấp_Phủ Quảng Cung Đệ Nhất ở Vỉ Nhuế, Ý Yên, Nam Định (là nơi Mẫu giáng trần lần đầu tiên). Nguy nga nhất là quần thể Phủ Dày (nơi Mẫu giáng trần lần thứ hai) với các đền phủ chính là: Phủ Công Đồng, Phủ Chính Tiên Hương, Phủ Vân Cát, Phủ Bóng (Đền Cây Đa Bóng), Phủ Giáp Ba (Đông Phù Giáp Ba), Phủ Tổ, Đền Khởi Thánh và Lăng Mẫu (do vua Khải Định cùng Hoàng Hậu cầu tự, sinh ra được vua Bảo Đại nên xây để tạ ơn)… Rồi Đền Đồi Ngang_Phố Cát , Đền Sòng thuộc Thanh Hóa (nơi Mẫu giáng hiện lần thứ ba). Ngoài ra còn có Phủ Tây Hồ, Đền Rồng, Đền Dâu, Quán Cháo…đều là những nơi Mẫu để lại thánh tích.

Ngày hội chính của Mẫu là ngày 3/3 âm lịch, tức là ngày Mẫu hóa trong lần giáng sinh thứ hai, ngoài ra ngày rằm tháng 8 ở Phủ Tây Hồ cũng mở tiệc rất long trọng.

2. Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn

Thánh Mẫu (Bà chúa) Sơn Lâm. Bà vốn là con Vua Đế Thích, lần đầu hạ phàm bà là Quế Hoa Mị Nương công chúa, con Vua Hùng Vương. Theo sự tích khi sinh bà ra, Hoàng Hậu đau quá phải vịn vào cành quế mới sinh hạ được bà nên Vua Hùng Vương mới đặt tên cho bà là Quế Hoa công chúa, sau khi sinh được bà thì Hoàng Hậu cũng qua đời nên bà quyết chí tu hành, không kết duyên, về sau cùng mười hai nàng thị nữ vào rừng sâu, được lão tổ truyền đạo. Lần thứ hai bà giáng sinh vào cửa nhà họ Cao, một người tù trưởng trên đất Yên Bái.

Sau đó nhiều lần bà hiển linh, dạy dân trồng trọt, làm ăn, biết lên rẫy làm nương, đi rừng, làm ruộng bậc thang, được nhân dân suy tôn là: “Diệu Tín Thuyền Sư Diệu Nghĩa Tàng Hình”, “Bạch Anh Trưởng Quản Đỉnh Thượng Cao Sơn Thần Nữ Cao Mường Sơn Triều”. Sau này bà lại linh ứng giúp vua Lê Thái Tổ nên được gia phong là: “Lê Mại Đại Vương”. Trong văn thỉnh mời Đức Thánh Mẫu có hát rằng:

“Thỉnh mời Đệ Nhị Chúa Tiên

Vốn xưa giá ngự trên đền Đông Cuông

Hình dung nhan sắc khác thường

Giá danh đổi một hoa vương khôn bì

Biết đâu lá thắm thơ bài

Lòng trinh chẳng động một vài giá xuân”

Đền thờ Mẫu Thượng Ngàn có ở khắp mọi vùng, nơi nào có rừng núi thì đều có đền Mẫu Thượng. Nhưng nổi tiếng bậc nhất vẫn là cụm di tích Đền Đông Cuông, Đền Vọng Đông và Đền Tuần Quán tại Yên Bái (là nơi Mẫu giáng làm con gái nhà tù trưởng họ Cao). Tiếp nữa có Đền Công Đồng Bắc Lệ và Đền Thất Khê tại huyện Hữu Lũng, Lạng Sơn, tương truyền là nơi vua Lê Thái Tổ lập để ghi nhớ công ơn Mẫu giúp vua. Ngoài ra còn có Đền Suối Mỡ thuộc Bắc Giang (xưa thuộc Hà Bắc, là nơi dấu tích của Mẫu khi xưa học đạo), Đền Tam Cờ trên tỉnh Tuyên Quang, Đền Mẫu Thượng thuộc thị xã Lào Cai.

Ngày hội chính của Mẫu Đông Cuông thường tổ chức vào ngày Mão đầu tiên của năm theo âm lịch. Còn trên Đền Bắc Lệ lại tổ chức hội vào ngày 20/9 âm lịch.

3. Mẫu Đệ Tam Thoải Cung:

Thánh Mẫu (Bà Chúa) Thoải Phủ. Bà vốn là con Vua Bát Hải Thủy Quốc Động Đình, kết duyên cùng Kính Xuyên (là con Vua Đất). Nghe lời tiểu thiếp Thảo Mai, Kính Xuyên vu cho bà thất tiết, đem đóng cũi, bỏ lên rừng cho thú dữ ăn thịt. Tại nơi rừng sâu bà không những được thú rừng yêu quý, mang vật quả đến dâng mà còn gặp được nho sĩ Liễu Nghị. Bà bèn nhờ Liễu Nghị mang thư kể hết sự tình về cho vua cha. Sau đó bà được minh oan, kết duyên cùng Liễu Nghị, còn Kính Xuyên và Thảo Mai thì bị trừng phạt.

Khi ở chốn Động Đình bà vốn là con vua cha Bát Hải nên được gọi là: “Động Đình Công Chúa Ngọc Hồ Thần Nữ”, sau này bà còn có danh hiệu: “Bạch Ngọc Thủy Tinh Xích Lân Long Nữ Công Chúa”.Vậy nên trong văn thỉnh Đức Thánh Mẫu cũng có hát rằng:

“Thỉnh mời Đệ Tam Thánh Tiên

Xích Lân Long Nữ ngự miền Thoải Cung

Kính Xuyên sớm kết loan phòng

Thảo Mai tiểu thiếp ra lòng gieo oan

Kinh Xuyên chẳng xét ngay gian

Vàng mười nỡ để lầm than sao đành”

Đền thờ Mẫu Thoải có khá nhiều nhưng hầu hết đều do lòng thành kính của nhân dân hoặc do nơi cửa sông cửa biển chứ hầu như không có dấu tích của Mẫu vì Mẫu không giáng trần. Nổi tiếng nhất có Đền Mẫu Thác Hàn Sơn ở Hà Trung, Thanh Hóa, nơi bến Đò Lèn, còn có Đền Mẫu Thoải ở thị xã Lạng Sơn, gần sông Kì Cùng, và có ngôi đền ở bến sông Hồng, gần cầu Chương Dương, Gia Lâm cũng tên là Đền Mẫu Thoải hay còn gọi là Đền Cửa Sông.

Ngày tiệc chính của Mẫu Thoải là ngày 10/6 âm lịch, thường được tổ chức long trọng nhất là ở Đền Mẫu Thác Hàn Sơn.

Dâng văn Tiên thánh thượng ngàn 

Đông Cuông Tuần Quán giáng đàn chứng đây 

Trên ngàn gió cuốn rung cây 

Dưới khe cá lặn chim bay về ngàn 

Canh khuya nguyệt lặn sao tàn iii.. 

Canh khuya nguyệt lặn sao tàn 

Chiếc thoi bán nguyệt iii khoan khoan chèo vào 

Gập ghềnh quán thấp lầu cao iii.. 

Gập ghềnh quán thấp lầu cao 

Chèo ra núi đỏ chèo vào ngàn xanh 

Thượng ngàn tối tú anh linh iii.. 

Thượng ngàn đệ Nhị tối linh 

Ngôi cao công chúa quyền hành núi non 

Anh linh đã khắp tiếng đồn 

Sấm ran mặt bể mưa tuôn đầu ghềnh 

Da ngà mắt phượng long lanh iii.. 

Da ngà mắt phượng long lanh 

Mặt hoa tươi tốt tóc xanh rườm rà 

Nhụy hồng tuyết điểm màu da iii.. 

Nhụy hồng tuyết điểm màu da 

Cổ tay tựa ngà đầu vấn tóc mai 

Vốn dòng công chúa thiên thai iii.. 

Vốn dòng công chúa thiên thai 

Giáng sinh hạ giới iii..quyền cai thượng ngàn 

Quyền cai Hữu Lũng Hà Giang 

Sơn tinh cầm thú hổ lang khấu đầu 

Quyền cai tam thập lục ngàn châu iii.. 

Quyền cai tam thập lục ngàn châu 

Chín tầng khe suối một bầu tiêu dao 

Rong chơi ngàn quế ngàn đào 

Khi ra Thác Cái khi vào Thác Con 

Chim kêu vượn hót véo von iii.. 

Chim kêu vượn hót véo von 

Chớp bể đồi đoạn mưa nguồn từng phen 

Khi nương Gió lúc lại thác Gièm 

Tay bẻ cành quế tay vin cành hồng 

Vui chơi nước nhược non bồng iii. 

Múa mồi: (Bài sai đối triệu lục cung...) 

Chậm: 

Vui chơi nước nhược non bồng 

Phố Cát đền Sòng sông Cả sông Thao 

Lân rờn phượng múa thấp cao iii.. 

Lân rờn phượng múa thấp cao 

Ngày mây thấp thoáng iii..trăng sao lững lờ 

Nón buồm vai quẩy lẵng hoa iii.. 

Nón buồm vai quẩy lẵng hoa 

Đền kia miếu nọ vào ra chơi bời 

Khi thanh vắng lúc lại êm trời iii.. 

Khi thanh vắng lúc lại êm trời 

Ngự trên đỉnh núi ghẹo người hằng nga 

Tang tình thôi hát lại ca iii.. 

Tang tình thôi hát lại ca 

Bẻ bai giọng Xá iii..ê a giọng Mường 

Tiếng Kinh tiếng Mán tỏ tường iii a.. 

Tiếng Kinh tiếng Mán tỏ tường 

Lục châu quan hỏa líu lường líu lo 

Dong chơi bát cảnh ngũ hồ iii.. 

Dong chơi bát cảnh ngũ hồ 

Đua chèo bẻ lái hò dô lại về 

Dong chơi ngàn mái ngàn me ii aaa.. 

Dong chơi ngàn mái ngàn me 

Ngàn giang ngàn nứa trúc tre ngàn vầu 

Đôi cô Mán – Thổ theo hầu iii.. 

Đôi cô Mán – Thổ theo hầu 

Cô xe chỉ thắm iii a..cô xâu hạt vàng 

Trên sơn lâm dọn quán bán hàng iii... 

Trên sơn lâm dọn quán bán hàng 

Non xanh đủng đỉnh tuyết sương reo hò 

Khăn xanh áo lục nhởn nhơ 

Khi vào Ba Dội lúc vô Đường chèo 

Môi son má phấn mỹ miều 

Môi son má phấn mỹ miều 

Miệng cười hoa nở mọi chiều mọi hay 

Đèn trăng quạt gió màn mây iii.. 

Đèn trăng quạt gió màn mây 

Bóng thông che tán bóng mai tựa hình 

Đi suối lúc lại về ghềnh 

Đua chèo tiếng phách tiếng sênh reo hò 

Chè tàu ba chén tính ưa iii.. 

Chè tàu ba chén tính ưa 

Thanh bông hoa quả ngự thừa lại ban 

Yêu ai tài lộc giàu sang iii.. 

Sa loan thanh gia.... 

Yêu ai tài lộc giàu sang 

Ghét ai chầu quở khôn ngoan nhường nào 

Xem xong sự tích Tân La.. 

Xem xong sự tích Tân La 

Vậy nên phúc đẳng hà sa vô cùng 

Đệ tử dốc một lòng thành kính 

Dâng bản văn chầu ngự giáng lâm 

Mời chầu giáng phúc từ trung 

Khuông phù đệ tử tăng long thọ trường