Hát Văn, Đạo Mẫu Việt Nam - Bảo tồn văn hóa Dân tộc

Là các vị Thánh với hình tượng nam niên thơ ấu, tinh nghịch, thường phù hộ cho bách gia bác nhân, nhất là các em nhỏ. Sự tích các Cậu thường theo môtip "Các hoàng tử thiên cung" theo lệnh Ngọc Hoàng giáng hạ hộ dân, dẹp giặc, dạy dân nghề nghiệp.... và về trời vào tuổi niên thiếu. Tứ Phủ Thánh Cậu gồm thập nhị vị (mười hai Thánh Cậu). Mười hai là con số tượng trưng bao quát  : Thông thường người ta thường hầu các Cậu đại diện:

1. Cậu Hoàng Cả (sắc phục màu đỏ)

2. Cậu Hoàng Đôi (sắc phục màu xanh)

3. Cậu Hoàng Bơ (sắc phục màu trắng)

4. Cậu Hoàng Tư Long thành (sắc phục màu vàng)

5. Cậu Bé (sắc phục màu xanh)

Giá cậu bé là một "giá đồng mở". Người ta quan niệm mỗi bản đền lđều có một cậu bé coi giữ gọi là cậu bé bản đền, trong đó thường hay ngự đồng như : Cậu Bé Đồi Ngang, Cậu Bé Phủ Giày, Cậu Bé Sòng v.v.v Trang phục các giá Cậu thường là áo cánh (màu áo đã nói ở trên) đầu vấn khăn đầu rìu, chân quấn xà cạp đi giày thêu, hài thêu. Diễn xướng trong giá Cậu thường là múa hèo, múa gậy, bắn cung,hoặc múa lân v.v. Giá Cậu Bơ Thoải còn có múa chèo đò, giăng lưới bắt cá...

Cô Bé Thượng Ngàn là vị tiên cô trên tòa Sơn Trang, theo hầu mẫu Thượng Ngàn. Cô Bé Thượng Ngàn là một tiên cô nổi tiếng rất hay về ngự đồng. Cô Bé Thượng Ngàn có một số đền thờ riêng, nhưng chủ yếu được phối thờ ở các cung hay lầu cô ở các đền phủ.

Cô bé Thượng Ngàn thường được gọi tên theo các địa danh của các đền thờ. Như vậy, có rất nhiều các cô bé trên khắp các cửa rừng. Và mỗi nơi thần tích về các cô bé cũng một khác nhau. Sự khác nhau về thần tích ở mỗi đền cũng là chuyện thường tình bởi thần tích về các cô chủ yếu là truyền miệng. Có thể kể ra dưới đây một vài nơi thờ Cô bé Thượng Ngàn nổi tiếng:

Cô Bé Thượng Ngàn (Thị Xã Lạng Sơn)

Cô Bé Suối Ngang (Hữu Lũng)

Cô Bé Đèo Kẻng (Thất Khê).

Cô Bé Đông Cuông (Yên Bái)

Cô Bé Tân An (Lào Cai)

Cô Bé Cây Xanh (Bắc Giang)

Cô Bé Nguyệt Hồ (Bắc Giang)

Cô Bé Minh Lương (Tuyên Quang)

Cô Bé Mỏ Than (Tuyên Quang)

Ngoài ra, Cô Bé Thượng Ngàn còn thờ ở nhiều nơi khác nữa.

Sự tích về Cô Bé Thượng Ngàn tại một số đền thờ 

Như trên đã trình bày, các cô bé thờ nơi miền núi rừng đều được coi là Cô Bé Thượng Ngàn. Tuy nhiên mỗi một đền đều có một sự tích về cô rất khác nhau. Tất nhiên các sự tích này đều chỉ là truyền miệng nên tính dị bản rất cao ngay ở mỗi đền chứ chưa nói đến các đền khác nhau. Tựu trung chúng ta có thể coi các nơi thờ khác nhau được coi như một lần giáng sinh của Cô nên thần tích về cô tại mỗi đền đều khác nhau là thế

1. Cô Bé Tân An:

Từ rất xa xưa, bên bờ sông Hồng tại thôn Tân An 2 thuộc xã Tân An, huyện Văn Bàn, tỉnh Lào Cai, đã có một ngôi Đền gọi là Đền Cô Tân An (còn gọi là Đền Cô Bé Thượng Ngàn), là nơi thờ tự một nữ chúa có tên húy là Hoàng Bà Xa, tương truyền đã cùng cha là đức quan ngài Hoàng Bảy, có công chinh phạt giặc ác, giữ yên bờ cõi.

2. Cô Bé Minh Lương (Tuyên Quang)

     

Truyền thuyết kể rằng, vào thời nhà Trần (thế kỷ XV), ở tổng Minh Lương, thuộc xã Lang Quán ngày nay có hai vợ chồng, ông chồng là người Dao, bà vợ là người Mường tuổi đã cao mà chưa có con. Ngày ngày ông bà ra ngòi Lịch xúc tôm tép sống lần hồi. Một hôm, ông ở nhà, bà đi xúc tép như mọi ngày, nhưng xúc mãi không được con gì mà chỉ được hai quả trứng lạ. Bực mình, bà xuống hạ nguồn rồi lên tận thượng nguồn ngòi Lịch xúc vẫn chỉ được hai quả trứng ấy. Bà đành mang về thả vào chum nước dưới cầu thang. Ít lâu sau, bà mang thai và sinh ra một cô bé bụ bẫm, đặt tên là Minh Lương. Cùng lúc đó, hai quả trứng thả trong chum nước dưới cầu thang nở ra hai con rắn. Hai con rắn và cô bé Minh Lương cùng lớn lên, quấn quýt làm bạn với nhau.

Một buổi chiều, ông bà đi làm về và nhìn thấy hai con rắn quấn chết cô bé. Sẵn con dao rựa đeo bên người, ông tức giận rút dao vừa chém, vừa nói “Mày hại tao à”. Hai con rắn sợ quá chạy trốn, nhưng một con chậm hơn đã bị chém đứt đuôi. Ông đuổi hai con rắn và nói: “Cụt đi hang Mang, Khoang đi hang Đồng”.

Ông bà xót thương cô bé, không nỡ chôn, nên đặt cô nằm ở trên sàn. Đến sáng đã thấy mối đùn lên đắp mộ cho cô bé. Dân làng thấy vậy đều cho là cô đã linh hoá nên lập miếu thờ. Thời kỳ giặc Cờ đen, cô bé Minh Lương đã hiển linh giúp quan quân triều đình thoát khỏi rừng rậm, sau đó dũng mãnh dẹp sạch giặc Cờ đen. Sau đó Cô còn hiển linh bốc thuốc, giúp dân chữa bệnh thoát cơn hiểm nghèo.

3. Cô Bé Mỏ Than( Tuyên Quang)

Truyện chuyền miệng kể rằng : thần Kim Quy thấy mỏ quý của vua cha mẫu mẹ tại đền Mỏ Than. Đã rủ cá Kình ở biển Đông về cùng nhau mang hết mỏ quý ra vùng Nam Hải khi đất ở đây chỉ còn là giữa núi và biển, cá Kình đứng gác bên ngoài, thần Kim Quy xuống hang và khi lên tới gần miệng hang thì ông Cóc (ở gần miếu Sơn Thần) đã nghiến răng báo lên thiên đình cho Ngọc Hoàng Thượng Đế, Ngọc Hoàng củ cô Mười xuống. Cô bé cưỡi trên lưng hai con rồng bay xuống thấy khoảng trời u ám có khí lạnh bay lên. Cô nhảy vội xuống với hai vết chân chẹn lên thần Kim Quy, vết chân phải trượt gót mờ, bàn chân trái đè oằn cổ rùa. Bắt rùa hoá đá (Bách gia trăm họ gọi là quy trị bản đền) thần Kim Quy hoá đá thì cà Kình ở biển Đông cũng hoá đá. (Tất cả các cảnh quan của đền quay về nơi phật ngự phương tây riêng có cá Kình quay về phía Đông Bắc). Nhờ Cô Bé Mỏ mà bách gia trăm họ vẫn còn “mỏ tụ đồng” xưa. Đến Pháp tìm ra mỏ than hay còn gọi là vàng đen của đất nước. Hiện nay còn nuôi dưỡng mỏ kim cương non. Cho nên ở chính nơi đây còn tồn tại truyền thuyết Cô Bé Mỏ Than (hay Cô Bé Mỏ Cây Xanh). Cô bắt ông Ba Mươi phủ phục bên mình, cô xin vua cha mẫu mẹ cho cây xanh bao bọc lấy mỏ và bốn mùa toả bóng mát cho cô hoàn thành việc cha việc mẹ. Ngoài ra cô còn chữa bệnh cho bách gia trăm họ. Nhất là những người dở dại dở điên. Những lúc thư nhàn cô gọi đàn chim ngũ sắc về vây quanh ca hát, lúc đi lúc về cổ thường mang sắc thái màu vàng với âm thanh của tiếng chim vàng anh báo biến, báo hiện. Khi cô đi xa cô thường để lại đôi dải thắt lưng màu đen ở lại (đôi long xà có mào) để giữ đền giữ phủ. Người ta truyền rằng ai nhìn thấy ông rắn có mào là người đó được lên danh lên giá. Nhưng người đó phải là người thực tâm không có tâm tà. Xưa những người đàn bà bụng mang dạ chửa phải đi vòng qua cửa cô cách nữa dặm. bất kể ai qua nơi cô ngự đều phải bỏ nón mũ xin cô thực tâm cô phù hộ. Tà tâm cô cho náo loạn gia trung.  

Đền Đôi Cô – Cô Đôi Cam Đường còn được người dân gọi với tên khác là đền “Cô Đôi Cam Đường”. Ngôi đền đã tồn tại cách nay hàng trăm năm, gắn liền với truyền thuyết lạ: rằng xưa kia, vùng Lào Cai là nơi buôn bán trao đổi hàng hóa tấp nập giữa miền xuôi và miền ngược, ngày đó có 2 người con gái còn rất trẻ, tuổi độ đôi mươi, quê từ làng Đình Bảng- Bắc Ninh lên buôn bán vải. Hai cô gái thường ở lại khu làng chiềng On để buôn bán trao đổi vải lấy các sản phẩm khác đem về xuôi, tình cảm của dân làng với 2 cô gái rất gắn bó và thân thiết. Bẵng đi một thời gian không thấy 2 cô gái đến nữa, rồi một ngày người làng Chiềng bỗng phát hiện thấy xác 2 cô trôi dạt về làng (nơi đền Đôi Cô ngày nay). Làng Chiềng lập miếu thờ hai cô. Từ đó dân làng làm ăn phát đạt, mùa màng bội thu… tiếng lành đồn xa, không những người dân địa phương mà cả du khách khắp mọi miền cũng về đây thắp hương tưởng nhớ 2 cô gái trẻ tốt bụng luôn phù hộ cho người dân có cuộc sống ấm no, yên bình. Ngày tháng trôi qua, am miếu nhỏ đã được nhiều lần sửa sang trùng tu lại thành đền khang trang hơn gắn với tên gọi là “đền Đôi Cô” như ngày nay.

Người già trong làng còn kể rằng, chính hai cô gái trẻ đó là người thường xuyên vận chuyển hàng hóa vải vóc lên vùng Lào Cai tiếp tế quân lính chống giặc ngoại xâm. Hai cô bị giặc phát hiện giết chết ném xác xuống suối, rồi trôi dạt về làng Chiềng On.

Lễ hội

Cũng giống như những ngôi đền khác, đền Đôi Cô hàng năm cũng có một số ngày lễ hội chính như:

- Lễ tết thượng nguyên tổ chức vào ngày 10 tháng Giêng âm lịch.

- Lễ vào hè tổ chức vào ngày 10 tháng 4 âm lịch.

- Lễ ra hè tổ chức vào ngày 10 tháng 7 âm lịch.

- Ngày lễ chính của đền Đôi Cô tổ chức vào ngày 13 tháng 9 âm lịch.

Văn Cô Đôi Cam Đường 

 Thắp một tuần nhang lòng thành thắp một tuần nhang.

Dâng văn  sự tích Cam Đường Tiên Cô.

Gương tần tảo đời đời ghi nhớ.

Chữ thiện tâm ghi tựa vàng son.

Trăm năm bia đá vẫn mòn.

Trăm năm bia đá vẫn mòn.

Cam đường cổ tích miếu đền ngàn thâu.

Đường cam lộ, chợ dầu đình bảng.

Có đôi cô buôn bán tha hương.

Đòn cong túi đẫy dịu dàng.

Đòn cong túi đẫy dịu dàng,

Cam đường cổ tích miếu đền ngàn thâu.

Đường cam lộ chợ dầu đình bảng.

Có đôi cô buôn bán tha hương.

Đòn cong túi đẫy dịu dàng.

Đòn cong túi đẫy dịu dàng.

Ngược xuôi thuận nẻo cam đường chợ xa.

Hai túi đẫy lượt là nhiễu vải.

Lụa tơ vàng , sồi , đũi, hoa trơn.

Hai vai gánh nặng càn khôn.

Hai vai gánh nặng càn khôn.

Tràm xanh linh tía, cau non vải trầu.

Đường xa tắp mà lòng cô không ngại.

Giúp người đời có vải ấm thân.

Niềm tin đồn đai  xa gần.

Cô đi tới đâu hoa cười chim hót.

Các bản làng nhẹ gót thanh thanh.

Suối khe đồi núi gập ghềnh.

Suối khe đồi núi gập ghềnh.

Vải tơ đem đến thắm tình ngược xuôi.

Dân đâu đó nhớ người tiên nữ.

Vẻ thanh thanh mắt tựa sao sa.

Hương thơm thơm tóc phượng già già.

Thơm thơm tóc phượng già già.

Hây hây má phấn da ngà lưng ong.

Núm đồng tiền giá trong ngọc khuyết.

Nở nụ cười héo nguyệt hờn hoa.

Cô độ người trên bộ dưới sông.

Thuận buồm xuôi ngược thong dong cô đi về.

Khắp nương bản nhờ uy tế độ.

Ai khẩn cầu phúc thọ tài danh.

Cam đường dựng miếu anh linh.

Sở cầu như nguyện, hữu tình thế gian.

Cô dạo cảnh đông cuông trái út.

Đền bảo hà, mỏi gót lào cai.

Sông thao bẻ lái chèo bơi.

Khi vào đom hán, khi chơi lạng giàng.

Khi chơi cảnh Hà giang bắc lục.

Thú lâm tuyền rừng trúc rừng mai.

Cam đường quả ngọt hoa tươi.

Lẵng hoa cô quẩy trên vai dịu dàng.

Khi ngoạn cảnh hà giang bắc lục.

Thú lâm tuyền rừng trúc rừng thông.

Cô Chín Sòng Sơn :Còn gọi là cô Chín Giếng , một tiên cô tài phép , theo hầu Mẫu Sòng , lại có tài xem bói,1000 quẻ cô bói ra thì ko sai một quẻ nào,Cô có phép thần thông quảng đại , ai mà phạm tội cô về tâu với Thiên Đình cho thu giam hồn phách , rồi cô hành cho dở điên dở dại , sau Vua truyền dân lập đền cô ở xứ Thanh , ngay trước đền là chín chiếc giếng tự nhiên do cô cai quản .

Cô Chín Sòng Sơn :Còn gọi là cô Chín Giếng , một tiên cô tài phép , theo hầu Mẫu Sòng , lại có tài xem bói,1000 quẻ cô bói ra thì ko sai một quẻ nào,Cô có phép thần thông quảng đại , ai mà phạm tội cô về tâu với Thiên Đình cho thu giam hồn phách , rồi cô hành cho dở điên dở dại , sau Vua truyền dân lập đền cô ở xứ Thanh , ngay trước đền là chín chiếc giếng tự nhiên do cô cai quản .

Còn có truyền thuyết về cô : Cô là Tiên Nữ hầu Mẫu trong đền Sòng , quản cai chín giếng , cô dạo chơi bốn phương khắp ngả trời Nam , sau về đến đất Thanh Hóa cảnh lạ vô biên , cô hài lòng liền hội họp thần nữ năm ba bạn cát , lấy gỗ cây sung làm nhà ,còn cây si thì cô mắc võng , nhân dân cầu đảo linh ứng liền lập đền thờ là Đền Cô Chín ở Thanh Hóa , cách đền Sòng Sơn khoảng 30km.Khi ngự đồng cô mặc áo hồng phơn phớt màu đào phai , có khi cô máu quạt tiến Mẫu , múa cờ tiến Vua , cũng có khi cô thêu hoa dệt lụa , rồi lại múa cánh tiên .Ai cầu đảo cô đều sắm sửa lễ vật : Nón đỏ hài hoa vòng hồng để dâng cô đều được cô chứng minh .Ở một số địa phương đều thờ cô và tôn với các danh khác như Cô Chín Rồng , Cô Chín Suối nhưng chính đều là Cô Chín Sòng được thờ phụng

Hát văn cô Chín:

Chầu văn hát hầu đồng giá cô Chín:

Gió đưa thoảng ngát hương lan

Trăng soi chín giếng nước vàng long lanh

Hoa đất lạ mệnh án thủy huyền

Đền sòng sơn đất tốt tự nhiên

Cảnh thiên tạo danh truyền Nam Việt

Địa linh nhân kiệt thiên lý lai long

Giếng âm dương leo lẻo nước trong

Thượng lưu để điêu hoa linh thái

Bốn phương đem lại gió mát trăng trong

Thấy cảnh vui Cô Chín hài lòng

Hợp thần tử dăm ba ban cát

Cung cấm quảng ngàn Hằng Nga

Mẫu sai Cô xuống dương gian ngự đồng

Vốn xưa hầu Mẫu Sòng Sơn

Hài hoa hoán ngọc hầu trong lâu đài

Tuổi vừa mười tám đôi mươi

Đôi quạt hầu 36 nan xương

Cô cầm đến quạt Cô lại thương các thanh đồng

Cô Chín quạt cho sóng lặng biển an

Cho trăng sáng tỏ xua tan đám mây mờ

Cô Chín lên trời quạt gió quạt mây

Xuống sông quạt nước

Cô Chín về đây quạt cho các thanh đồng

Gió thu thoảng ngát hương lan

Trăng soi chín giếng nước vàng long lanh

Thanh Hoa sơn thủy hữu tình

Có Cô Chín Giếng anh linh khác thường

Sinh thời hầu cận mẫu vương

Dọn hàng quán mát âm dương núi sòng

Cầm đàn luyện khúc năm cung

Gọi hồn non nước dục lòng thế nhân

Cung thương gió chuyển mây vần

Hồ cầm vọng nguyệt hoa xuân mỉm cười

Sự lòng cố cuốc đầy vơi

Sông thu nước chảy thuyền xuôi ngược dòng

Xế chiều sương tỏa tuyết đông

Công hồ tạm biệt tạ lòng quân vương

Líu lô tiếng vượn gọi bầy

U ơ tiếng dế nỉ non canh trường

Sáng trời gà gáy tan sương

Còn vang khúc nhạc canh trường đầy vơi

Tuy rằng theo mẫu về giời Anh linh

Cô xuất hiện núi đồi Thanh Hoa

Cây xung Cô lấy làm nhà

Cây lan cổ thụ lắm hoa nhiều cành

Đền Cô phong cảnh hữu tình

Đôi bên long hổ đua tranh chầu vào

Linh đường tụ thủy hợp giao.

Theo một số thuyết nói rằng, Cô Tám là tiên cô giáng thế cùng thời với Cô Bơ Thác Hàn, có huyền tích lịch sử riêng chứ không liên quan gì đến Chầu Bát và cô thuộc Nhạc Phủ chứ không phải thuộc Địa Phủ như mọi người vẫn lầm tưởng. Có một số ý kiến thống nhất rằng, cô giáng sinh dưới thời Lê Thái Tổ dấy binh khởi nghĩa, cô là người thiếu nữ trồng hái búp chè tại vùng Phong Mục, Hà Trung, Thanh Hoá. Cô cũng có công giúp vua trong công cuộc đánh đuổi giặc ngoại xâm nên khi thác hoá về trời, cô được phong công lập đền thờ, trấn giữ một bên bến song Đò Lèn, Phong Mục. Cô sinh thời là người con gái đảm đang nết na tần tảo, hái búp chè xanh trên đồi thường dung làm thuốc chữa bệnh nên mọi người thường tôn hiệu là Cô Tám Đồi Chè. Khi thanh nhàn, cô thường đủng đỉnh dạo chơi khắp vùng Hà Trung, Thanh Hoá, cũng có khi cô hiện hình bẻ lái con thuyền độc mộc trên dòng sông Mã.

Trong hàng Tứ Phủ Thánh Cô, Cô Tám Đồi Chè hiếm khi về ngự đồng, chỉ có người nào sát về Cô Tám hoặc khi hầu đón tiệc tháng 6 tại các đền ở vùng Thanh Hoá. Cô Tám Đồi Chè ngự đồng thường mặc áo xanh quầy đen ( có nơi là áo tím hoa cà ) . Cô Tám cũng khai quang sau đó múa mồi, sau đó thường là múa tay tiên các điệu như người đi hái chè trên non. Hiện nay đền thờ Cô Tám Đồi Chè được thờ riêng tại đền cô thuộc đất Phong Mục, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hoá, nếu đi từ đền Cô Bơ sang thì qua đò Lèn, đền cô rất khang trang nhưng ít người biết tới.

Trên Ba Bông dưới lại Thác Hàn, 

Ai lên Phong Mục lại sang đồi chè 

Đền thờ trướng rủ màn che 

Có tiên cô tám hái chè trên non 

Lắng nghe chim hót véo von 

Có tiên cô tám hái chè non trên ngàn 

Lá chè làm thuốc làm thang 

búp chè trị bệnh trần gian cô cứu người 

Khô cằn cô lại cho tươi 

Tay cô vun xới cho đời nở hoa 

Đầu non thỏ lặn ác tà 

Lẵng hoa cô quảy đường xa đi về 

Gập ghềnh trăm suối ngàn khe 

Thác Hàn ,Phong Mục lối về Đền Cô 

Đồi Chè ,cây thị nhấp nhô 

Lối sang Cẩm Thủy lối vô Đò lèn 

Minh Tân phố Đò Lèn tên đặt 

Phủ Hà Trung là đất Thanh hoa 

Có Cô Tám Thượng hay là 

Nơi gần kính trọng nơi xa lai hàng 

Chốn đền Hàn cô vào khâm mệnh 

Mẫu ban quyền cô được quản cai 

Vào ra áo thắm thơ bài 

Tay đeo vòng bạc chân hài thêu hoa 

Cô cất giọng mường giọng mán reo ca 

Líu lô giọng thổ ngân nga giọng mèo 

Rừng già ,nước chảy suối reo 

Cây xanh rẽ lối ,đường đèo quanh co 

Ai thời có phúc cô cho 

Có tâm cô độ ấm no đời đời 

Hôm nay cát nhật lương thời 

Cô cũng vốn là thánh cô nguyên tích là người Nùng ở đất Hữu Lũng, Lạng Sơn. Có thuyết thì nói rằng Cô Sáu là tiên cô kề cận bên cửa Chúa Thượng Ngàn ở đất Trang Châu (chưa xác định rõ), còn lại đa phần đều thống nhất rằng Cô Sáu là người kề cận Chầu Lục Cung Nương nên cô mới được gọi là Cô Sáu Lục Cung hay còn có danh khác là Cô Sáu Sơn Trang. Khi nhân dân lập đền thờ phụng Chầu Bà, vẫn thỉnh Cô Sáu là cô trấn bản đền Lục Cung. Ngoài ra, theo một số tích cũ kể lại, Cô Sáu Lục Cung sinh thời là người con gái xinh đẹp nết na, lại có tài chữa bệnh, cô thường đi khắp rừng sâu núi thẳm để hái thuốc cứu người vậy nên khi hiển thánh, Cô Sáu vẫn thường được muôn dân tôn là tiên cô có tài chữa bệnh cứu người, dân chúng khắp nơi về cửa cô để xin thuốc tiên trị bệnh. Cô Sáu Sơn Trang cũng nổi tiếng đành hanh trên đời, nghiêm khắc trừng trị kẻ nào nhạo báng cửa cô.

Trong hàng Tứ Phủ Thánh Cô, Cô Sáu Lục Cung rất hay về ngự đồng. Các thanh đồng đạo quan thường thỉnh bóng Cô Sáu Sơn Trang ngự đồng không chỉ có khi về đền Lục Cung, về đất Lạng Sơn mà cả khi khai đàn mở phủ hay trong cả những dịp hầu vui, đón tiệc tiên thánh. Cô Sáu ngự đồng thường mặc áo lam hoặc áo tím chàm (ngắn vạt rộng tay). Cô ngự đồng khai cuông rồi múa mồi như các tiên cô trên Thượng Ngàn khác. Hiện nay Cô Sáu Lục Cung chính là thánh cô trấn giữ bản đền Lục Cung Chín Tư, cung thờ cô được xây ngay cạnh chính cung đền Chầu Lục Cung Nương (Chín Tư, Hữu Lũng, Lạng Sơn).

VĂN CÔ SÁU LỤC CUNG

Đệ tử con dâng bài văn tấu

Cung thỉnh mời cô Sáu sơn trang

Đền thờ lập ở trên ngàn

Lô xô đá mọc ngổn ngang mấy tầng

Nước suối chảy rì rầm róc rách

Cá lượn mình luồn lách dưới khe

Đền cô cây mọc xum xuê

Lối lên sông Hoá lối về Suối Ngang

Cảnh sơn trang trên ngàn lồ lộ

Lục Cung từ rực rỡ tối linh

Càng thêm nức tiếng thơm danh

Trừ tà trị bệnh cứu sinh cho đời

Tiên cô Sáu vâng lời Mẫu Thượng

Hái thuốc tiên độ lượng nơi nơi

Nón xanh đủng đỉnh bên đồi

Chân quấn xà cạp chiếc gùi trên vai

Thật ưa ngắm đôi tay vòng bạc

Thẳng đường ngôi mườn mượt tóc mây

Da ngà vẻ ngọc hây hây

Môi trầu cắn chỉ vẻ đầy khuôn trăng

Nở nụ cười hàm răng rưng rức

Má hây hây sực nức hương bay

Áo lam ngắn vạt rộng tay

Long lanh đáy nước tóc mai hoa cài

Bước khoan thai lên hầu Mẫu Thượng

Sớ trạng dâng kính ngưỡng tam toà

Mẫu yêu cô Sáu nết na

Khéo cho thập tử gần xa an lành

Cô anh linh trên đời có một

Kẻ gian tà nhất mực không tha

Cô thường luyện ấn canh ba

Canh tư đốt đuốc vào ra cửa rừng

Cất tiếng hú bỗng rừng im bặt

Rước Mẫu về ngự đất trang châu

Mẫu sai cô Sáu theo hầu

Tay cầm nhành quạt đứng hầu một bên

Đức Mẫu Thượng chỉ lên đỉnh núi

Cô vâng lời vượt suối băng ngàn

Đi đâu cầm thú reo vang

Voi quỳ hổ phục bên đàng cô đi

Tiếng tử quy bên đồi gọi bạn

Gà gáy rừng gọi sáng năm canh

Hái hoa trẩy quả vin cành

Ban tài tiếp lộc lấy danh cho đồng

Mời cô lai giáng điện chung

Khuông phù đệ tử khang ninh thọ trường

Cô Năm Suối Lân vốn là tiên nữ trên trời, theo lệnh cô giáng trần là người thiếu nữ dân tộc Nùng ở xứ Lạng. Có tích lại kể rằng Cô Năm là người thị nữ thân cận bên Chầu Năm Suối Lân ( lúc sinh thời khi chầu còn là công chúa) nên cô cũng được tôn hiệu là Cô Năm Suối Lân hay Cô Năm Sông Hoá. Sau này được sắc phong hiển thánh, Cô Năm vẫn được coi là tiên cô kề cận bên cửa Chầu Năm, cô được coi là tiên cô trông giữ bản đền Suối Lân. Ngoài ra cô còn được coi là vị thánh trấn tại cửa rừng Suối Lân (cung rừng này một cửa vào là cửa Suối Lân do Cô Năm Suối Lân trấn giữ, cửa ra là cửa Thất Khê do Cô Bé Đèo Kẻng trấn giữ), vậy nên, ai đi chiêm bái trên đất Lạng đều phải qua bái yết cửa Chầu Năm và Cô Năm Suối Lân. Dòng Suối Lân do Cô Năm cai quản bốn mùa trong xanh, nước thông về sông Hoá, tương truyền rằng đây là dòng suối thiêng của cô, nước suối xanh mát bốn mùa không bao giờ cạn, nếu ai có bệnh tật đến xin nước suối cửa cô, uống vào sẽ thuyên giảm, nhược bằng, người nào không biết mà xuống suối tắm hay rửa chân tay, làm ô uế dòng suối của cô sẽ bị cô hành cho sốt nóng mê sảng. Phép anh linh của Cô Năm Suối Lân còn được biết qua việc nếu có kẻ nào báng nhạo cô sẽ “xát lá han” làm cho kẻ đó luôn ngứa ngáy không yên, rồi cô cho đi lạc đường rừng.

Trong hàng thánh cô, thường thấy Cô Năm Suối Lân ít khi ngự đồng hơn Cô Sáu Lục Cung, thường chỉ người nào có sát căn quả về cửa Cô Năm hoặc khi về đền Suối Lân thì có thấy thỉnh bóng Cô Năm ngự đồng. Khi hầu về giá Cô Năm Suối Lân, thường người ta mặc xiêm y như màu áo của Chầu Năm (nhưng là áo ngắn vạt), đó có thể là màu xanh thiên thanh hoặc xanh lá cây, cô chít khăn củ ấu, bên mình có túi vóc, dao quai. Ngự đồng cô khai cuông rồi múa mồi. Hiện nay Cô Năm Suối Lân được phụng thờ là thánh cô trấn giữ cửa Suối Lân Sông Hoá, cung thờ cô được đặt cạnh ngay đền chính của cửa Chầu Năm Suối Lân (huyện Hữu Lũng, Lạng Sơn).

Cô Năm trên động Suối Lân

Xe loan thánh giá đằng vân ngự về

Chơi sơn khê ngàn xanh núi cấm

Ngự tính tình đàn đọc ca ngâm

Vui về thú cảnh Suối Lân

Hoa chen cành biếc mây vần đỉnh cao

Động Sơn trang ra vào sớm tối

Suối Lân Ngàn giá ngự thảnh thơi

Trong rừng dưới suối trên đồi

Thông reo trúc hóa thú vui hữu tình

Thổ mường các chúng sơn tinh

Thỉnh Cô chắc giáng anh linh đàn tràng

Cơm lam thịt thính trà ngàn

Khế chua sung chát trầu vàng cau non

Suối Lân khuya sớm ra vào

Chim kêu vượn hót xôn xao đùa cười

Suối Lân cảnh thú trên ngàn

Có dòng sông Hóa vắt ngang cửa đền

Ai lên đến tỉnh Lạng Sơn

Qua dòng sông Hóa vào đền cô Năm

Quyền cô cai quản Suối Lân

Một tòa chính điện xa gần nức danh

Đền thờ nào khác bức tranh

Dưới suối nước chảy, trên cành cây cao

Đền thờ như thể động đào

Bốn mùa đồng tử ra vào dâng hương

Cô Năm cốt cách phi phương

Trâm cài lược dắt , soi gương chải đầu

Long lanh mắt phượng tựa sao

Thần thông diệu trí biết bao quyền hành

Lê triều tích cũ sử xanh

Cô Năm công chúa rành rành oai linh

Nửa đêm cô mới hiện hình

Suối Lân soi bóng tươi xinh dáng hình

Về đồng cô mặc áo xanh

Nón buồm túi vóc thanh thanh hoa cài

Rườm rà cô vấn tóc mai

Chít khăn củ ấu chân hài cánh tiên

Cô Năm ứng hiện tự nhiên

Ban cho nước suối bệnh liền khỏi ngay

Suối Lân cô ngự thiêng thay

Sơn lâm vui thú tháng ngày rong chơi

Thanh nhàn dạo khắp mọi nơi

Đồng Đăng Hữu Lũng thảnh thơi đi về

Có khi cô ngự Thất Khê

Công Đồng Bắc Lệ lại về Suối Lân

Tiên cô mới thử lòng trần

Ai mà biết đến muôn phần tốt tươi

Còn ai bỡn cợt trêu cười

Lá han cô xát cho người hay ra

Sám hối cô sẽ truyền tha

Bây giờ mới biết cô đà anh linh

Phép cô thưởng phạt nghiêm minh

Có công cô thưởng tội hình không tha

Cô truyền sơn động các tòa

Thổ Mường các bản đàn ca vang lừng

Đầu sông cho đến cửa rừng

Ngàn măng, nương sắn đến từng đồi sim

Ai mà bảy nổi ba chìm

Cô thương lại để trong tâm trong lòng

Còn ai vất vả long đong

Có cô Năm Suối chấm đồng làm tôi

Hoa tươi cô hái trên đồi

Ban cho các ghế muôn người nhất tâm

Người thời có phúc có phần

Có lòng cô sẽ bắc cân cho đều

Hội vui dâng bản văn chầu

Thanh bông hoa quả đảo cầu cô Năm

Cô về ngự cảnh Suối Lân

Khuông phù đệ tử thiên xuân thọ trường

Cô vốn là con Thủy Tề ở dưới Thoải Cung , được phong là Thoải Cung Công Chúa, giá ngự vào ra trong Cung Quảng Hàn. Có người còn nói rằng, Cô Bơ là con gái vua Long Vương rất xinh đẹp nết na nên được Đức Vương Mẫu (có người cho rằng đó là Mẫu Cửu Trùng Thiên) cho theo hầu cận, chầu chực trong cung cấm. Sau này Cô Bơ Thoải giáng sinh vào thời Lê Trung Hưng, tương truyền sự tích như sau: Đức Thái Bà nằm mộng thấy có người con gái xinh đẹp, dáng ngọc thướt tha, tóc mượt mắt sáng, má hồng, môi đỏ, cổ cao ba ngấn, mặc áo trắng đến trước sập nằm dâng lên người một viên minh châu rồi nói rằng mình vốn là Thủy Cung Tiên Nữ, nay vâng lệnh cao minh lên phàm trần đầu thai vào nhà đó, sau này để giúp vua giúp nước, thì Thái Bà thụ thai. 

Đến ngày 2/8 thì bỗng trên trời mây xanh uốn lượn, nơi Thủy Cung nhã nhạc vang lên, đúng lúc đó, Thái Bà hạ sinh ra được một người con gái, xem ra thì nhan sắc mười phần đúng như trước kia đã thấy chiêm bao. Thấy sự lạ kì vậy nên bà chắc hẳn con mình là bậc thần nữ giáng hạ, sau này sẽ ra tay phù đời nên hết lòng nuôi nấng dạy dỗ bảo ban. Cô lớn lên trở thành người thiếu nữ xinh đẹp, tưởng như ví với các bậc tài nữ từ ngàn xưa, lại giỏi văn thơ đàn hát. Đến khi cô vừa độ trăng tròn thì cũng là lúc nước nhà phải chịu ách đô hộ của giặc Minh, cô cùng thân mẫu lánh vào phía sâu vùng Hà Trung Thanh Hóa, nơi ngã ba bến Đò Lèn, Phong Mục. Trong cuộc kháng chiến chống quân Minh, cô đã có công giúp vua Lê trong những năm đầu kháng chiến (và có nơi còn nói rằng cô cũng hiển ứng giúp nhà Lê trong công cuộc “Phù Lê Dẹp Mạc” sau này). 

Trong dân gian vẫn còn lưu truyền lại câu chuyện sau: Vào những năm đầu khởi nghĩa, quân ta (ý nói nghĩa quân do vua Lê Lợi chỉ huy) vẫn còn yếu về lực lượng, thường xuyên bị địch truy đuổi, một lần Lê Lợi (có sách nói là Lê Lai) bị địch đuổi đến ngã ba sông Thác Hàn ở Hà Trung thì gặp Cô Bơ đang tỉa ngô liền xin cô giúp đỡ, cô bảo người lấy quần áo nông dân mặc vào, còn áo bào thì đem vùi xuống dưới ruộng ngô rồi cũng cô xuống ruộng giả như đang tỉa ngô. Vừa lúc đó thì quân giặc kéo đến, chúng hỏi cô có thấy ai chạy qua đo không thì cô bảo rằng chỉ có cô và anh trai (do Lê Lợi đóng giả) đang tỉa ngô, thấy vậy quân giặc bỏ đi. Lê Lợi rất biết ơn cô, hẹn ngày sau đại thắng khải hoàn sẽ rước cô về Triều Đình phong công và phong cô làm phi tử. Sau đó cô cũng không quản gian nguy, bí mật chèo thuyền trên ngã ba sông, chở quân sĩ qua sông, có khi là chở cả quân nhu quân lương. Có thể nói trong kháng chiến chống Minh thì công lao của cô là không nhỏ. Đến ngày khúc hát khải hoàn cất lên thì vua Lê mới nhớ đến người thiếu nữ năm xưa ở đất Hà Trung, liền sai quân đến đón, nhưng đến nơi thì cô đã thác tự bao giờ, còn nghe các bô lão kể lại là ngày qua ngày cô đã một lòng đợi chờ, không chịu kết duyên cùng ai, cho đến khi thác hóa vẫn một lòng kiên trinh.

 Người ta cho rằng, Cô Bơ được lệnh Vua Cha giáng trần để giúp vua, đến chí kì mãn hạn thì có xe loan lên đón rước cô về Thủy Cung. Sau đó cô hiển linh giúp dân chúng ở vùng ngã ba sông, độ cho thuyền bè qua lại được thuận buồm xuôi gió vậy nên cô còn có danh hiệu là Cô Bơ Bông (do tích cô giáng ở ngã ba sông) hay Cô Bơ Thác Hàn (theo tên gọi ở nơi quê nhà). Ai hữu sự đến kêu van cửa cô đều được như ý nên danh tiếng cô vang lừng khắp nơi nơi Cô Bơ luôn giá ngự về đồng, già trẻ, từ đồng tân đến đồng cựu, hầu như ai cũng hầu về Cô Bơ Bông. Khi cô giáng vào ai, dù già hay trẻ thì sắc mặt đều trở nên hồng hào tươi tốt, đẹp đẽ lạ thường. Khi cô ngự đồng, cô thường mặc áo trắng, đầu đội khăn đóng (khăn vành dây) có thắt lét trắng (có khi dùng thắt dải lưng hồng) rồi cô cầm đôi mái chèo, bẻ lái dạo chơi khắp nơi. Lúc chèo thuyền có khi có còn khoác thêm chiếc áo choàng trắng, trên khăn có cài ba nén hương, bên hông có dắt tiền đò, rồi khi chèo thuyền xong, cô lại cầm dải lụa để đi đo gió đo nước đo mây. Lúc cô an tọa người ta thường xin cô thuốc để trị bệnh, vậy nên Cô Bơ ngự về thường hay làm phép “thần phù” để ban thuốc chữa bệnh. Vì theo quan niệm nguyên xưa Cô Bơ Bông hầu cận Mẫu Thoải, lại theo sự tích nơi quê nhà cô là ở đất Hà Trung, Thanh Hóa, ngã ba Bông bến đò Lèn nên đền cô được lập ở đó, gần đền Mẫu Thác Hàn (chính là Mẫu Thoải), gọi tên là Đền Cô Bơ Bông thuộc xã Hà Sơn, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa, trước đây đường đi vào rất khó khăn, nhưng hiện giờ đã được tu sửa nên giao thông đã dễ dàng hơn.

 Đền cô là nơi thắng cảnh “trên bến dưới thuyền”, nơi giao của Ngũ huyện kê: “Một tiếng gà gáy năm huyện đều nghe” cũng với danh tiếng anh linh của tiên cô nên khách thập phương đến chiêm bái, cầu xin nhân duyên, khoa cử, làm ăn rất đông đúc. Thuyền bè dưới bến sông qua lại đều phải đốt vàng mã kêu cô, rồi những người đến kêu cầu đều dâng cô nón trắng hài cườm, võng lụa thuyền rồng. Khi thỉnh cô, văn thường hát : 

 “Hiển danh là bóng Cô Bơ

Lên tâu xuống rộng trong tòa Thoải Cung”

Rồi để ca ngợi tài sắc của Cô Bơ cũng có nhiều đoạn rất hay như:

  

“Đẹp bằng Nghiêu Thuấn nữ trung

So nên tài sắc tiên cung nào tày

Cô Bơ đàn hát cũng hay

Ngũ âm khéo này năm dây tang tình

Ngự chơi đâu một mình một phủ

Áo khăn hầu sắm sửa dâng ngay

Dâng cô quả nón đôi hài

Dâng gương dâng lược vòng tay quạt ngà

Chấm đồng đâu kể trẻ già

Khắp miền dương thế gần xa tiếng đồn”</b>

Hay cũng có cả đoạn sau:

”Dao vàng cô diếc móng tay

Bút thần cô kẻ lông mày cong cong

Rập rờn nét liễu nằm ngang 

Phấn son tô điểm má hồng thiên trung

Thật là tiên nữ thủy cung...” 

Cô Đôi Thượng Ngàn . Cô vốn là con Vua Đế Thích trên Thiên Cung, được phong là Sơn Tinh Công Chúa, ra vào hầu cận bơ tòa Vua Mẫu trong điện ngọc, nơi tiên cảnh. Sau cô giáng sinh xuống đất Ninh Bình làm con gái nhà một chúa đất ở chốn sơn lâm, khi hạ sinh, Cô Đôi rất xinh đẹp: da trắng, tóc xanh mượt mà, mặt tròn, lưng ong thon thả. Sau này cô quyết chí đi theo hầu Đức Diệu Tín Thuyền Sư Lê Mại Đại Vương (chính là Mẫu Thượng Ngàn, Bà Chúa Sơn Trang) học đạo phép để giúp dân. Rồi khi về thiên, cô được theo hầu cận ngay bên cạnh Mẫu Thượng Ngàn Đông Cuông Tuần Quán được Mẫu Bà truyền cho vạn phép, giao cho cô dạy người rừng biết thống nhất về ngôn ngữ (nên có khi còn gọi là Cô Đôi Đông Cuông), cũng có người cho rằng cô về theo hầu cận Chầu Đệ Nhị. Lúc thanh nhàn cô về ngự cảnh sơn lâm núi rừng ở đất Ninh Bình quê nhà, trong ba gian đền mát, cô cùng các bạn tiên nàng ca hát vui thú tháng ngày trên sườn dốc Bò, có khi cô biến hiện ra người thiếu nữ xinh đẹp, luận đàm văn thơ cùng các bậc danh sĩ, tương truyền cô cũng rất giỏi văn thơ, làm biết bao kẻ phải mến phục. Cô Đôi cũng là tiên cô cai quản kho lộc Sơn Lâm Sơn Trang, người trần gian ai nhất tâm thì thường được Cô Đôi ban thưởng, nhược bằng có nợ mà không mau trả lễ cô lại bắt đền nặng hơn.

Cô Đôi Thượng rất hay ngự về đồng, vì danh tiếng cô lừng lẫy ai ai cũng biết đến, đệ tử cô đông vô số và cô cũng hay bắt đồng. Trong đại lễ khai đàn mở phủ người ta thường dâng lễ vàng cây lên 5 tiên cô là Cô Đôi, Cô Bơ, Cô Sáu, Cô Chín và Cô Bé, trong đó Cô Đôi thường là giá cô ngự về đầu tiên (mở khăn cho hàng cô) để chứng lễ. Khi cô về ngự thường mặc áo lá xanh hoặc quầy đen và áo xanh (ngắn đến hông), trên đầu có dùng khăn (khăn von hoặc khăn vấn) kết thành hình đóa hoa, cũng có một số nơi dâng cô áo xanh, đội khăn đóng (khăn vành dây) và thắt lét xanh, hai bên có cài hai đóa hoa. Cô về đồng thường khai cuông rồi múa mồi, múa tay tiên hái tài hái lộc cho đồng tử.

Vì Cô Đôi Thượng hầu cận bên Mẫu Đông Cuông nên đền cô cũng được lập gần Đền Đông Cuông, trong đền thờ Cô Đôi và Cô Bé Đông Cuông, cách đền chính khoảng 500m, trước cửa đền có giếng nước quanh năm trong mát. Nhưng chính đền của cô lại là Đền Cô Đôi Thượng Ngàn tại xã Nho Quan, Ninh Bình (qua rừng quốc gia Cúc Phương) thuộc làng Bồng Lai vậy nên khi cô về ngự, văn thường thỉnh:

“Bồng Lai là cảnh Thiên Thai 

Tấu Cô Đôi Thượng đại tài hái hoa 

Hầu Vua hầu Mẫu bơ tòa 

Tiếng tăm lừng lẫy Vua Bà yêu thương 

Về đồng đánh phấn soi gương 

Lược ngà chải chuốt, khăn xanh vấn đầu 

Rong chơi quán Sở Tần lầu 

Xa giá lên chầu Thượng Đế Vua Cha 

Đệ tử vô số hằng hà 

Ban tài tiếp lộc gần xa cho đồng”

Thiên Thai là cảnh bồng lai 

Tấu Cô Đôi Thượng đại tài hái hoa 

Hầu vua hầu mẫu ba toà 

Tiếng tăm lừng lẫy chúa bà yêu thương 

Về đồng đánh phấn soi gương 

Lược ngà chải chuốt vành dây đội đầu 

Rong chơi quán Sở tần Lâù 

Xe giá lên chầu thưọng đế vua cha 

Đệ tử Cô vô số hằng hà 

Chiêu tài tiếp lộc gần xa cho đồng 

(Hầu vua hầu mẫu bơ toà 

Vua cha cũng quý, chúa bà yêu thương 

Về đồng đánh phấn soi gương 

Khăn xanh lấy chít vành dây đội đầu 

Rong chơi quán Sở Tần lâù 

Loan giá lên chầu thưọng đế vua cha 

Đền thờ Cô vô số hằng hà 

Ban tài tiếp lộc gần xa cho đồng) 

Đứng trên ngàn rừng xanh ngan ngát 

Thấy cô về ngỡ Phật quan âm (1) 

Tay đàn miệng hát ca ngâm 

Điểm đa điểm đót tiếng trầm nhặt khoan 

Vượn trên non ru con rầu rĩ 

Dưới suối ngàn chin năn nỉ véo von 

Vui về thú cảnh Đông cuông 

Trên ngàn cô thượng ca ngâm chơi bời 

Cảnh núi rừng sương rơi lác đác 

Thú hữu tình càng ngự càng vui 

Ba gian lầu mát thảnh thơi 

Sớm rong đỉnh núi tối ngồi sườn non 

Ca rằng tang tính tình tang 

Ai ơi có biết cô ngàn tôi chăng 

Bốn bề hiu quạnh vắng tanh 

măng tre măng lứa mọc xanh đầy ngàn 

Chắp tay bái lạy cô ngàn 

Sơn lâm công chúa giáng đàn chứng đây 

Trần gian hồ dễ ai hay 

mời cô lai giáng đền này chứng minh 

Hiệu cô là công chúa Sơn tinh 

mặt tròn vành nguyệt má in phấn hồng 

Da cô trắng tựa tuyết đông 

tóc dà dà biếc lưng ong dịu dàng 

Chân cô đưa nhởn đưa ngang 

Bước nào bước ấy tiên nàng nguyệt nga 

Chạnh lòng vàng đá người ta 

Chau mày quân tử xót xa yêng hùng 

Mỗi năm đẹp một não nùng 

Dạy chim oanh hót bạn cùng văn nhân 

vẻ nào vẻ chẳng thêm xuân 

éo le nhiều nỗi thanh tân chơi bời 

Tốt tươi miệng nở hoa cười 

Đáng xinh đáng lịch đáng người thuyền quyên 

nàng ân nàng ái kề bên 

Cô Lan cô Huệ chúa tiên thượng ngàn 

Non xanh nước biếc suối vàng 

Đông cuông cảnh ấy lại càng lâng lâng 

có phen cô dạy ngưòi rừng 

nói ra trăm tiếng giống chung ngôn từ 

Cô theo hầu Diệu tín thiền sư 

Anh linh nổi tiếng Đông Cuông Từ Sơn Lâm 

Ngự sơn lâm đông cuông tuần quán 

Cô Đôi ngàn vạn phép anh linh 

Tiên Cô biến hoá hiện hình 

Cung thỉnh các bộ sơn tinh ngự về 

Chữ biển đề Đại vương Lê Mại 

Phép Khuông phù quốc thái dân an 

Thỉnh cô chứng giám đàn tràng 

Độ cho đồng tử an khang đời đời

Quyên Thanh Công Chúa Trần Thị Trinh. Cô là con gái lớn của Hưng Đạo Đại Vương. Cô lấy vua Trần Nhân Tông, trở thành Vương Phi Nhất Phẩm đương triều, danh tiếng bậc nhất nên danh hiệu là: Đệ Nhất Nữ Thần Nương Tiến Cung, sau này cô được vua Trần Nhân Tông gia phong là: Đệ Nhất Khâm Từ Hoàng Hậu Quyên Thanh. Sau này cô đi tu, theo vua Trần Nhân Tông lên Yên Tử, và cô đã cùng với các cung phi khác thác hóa ở chùa Giải Oan, Yên Tử, Quảng Ninh.

Rất hiếm khi có người hầu về Đệ Nhất Vương Cô mà chỉ thỉnh cô tráng mạn (vì cô theo dòng tu ở ẩn trong núi nên hiếm khi ra ngự đồng, thế nên chỉ có một số ít các thanh đồng theo chân tu mới hầu cô). Khi ngự đồng cô mặc áo đỏ (có thể thêu rồng phượng hoặc áo gấm), đầu đội khăn đóng (khăn vành dây), dùng von đỏ thắt dải buộc lên.

Cô thường được thờ cùng với Đức Đại Vương ở trong các đền phủ. Tuy nhiên ở Đền Kiếp Bạc và Đền Bảo Lộc thì cô lại ngồi cận bên tả Đức Vương Phi (hay Vương Phu Nhân của Hưng Đạo Vương). Ngày tiệc của Vương Cô Nhất là 12/1 âm lịch. Khi thỉnh cô, văn thường hát rằng:

“Hoa hải đường thần thông Cô Nhất

Phủ Mạc Thư là đất trâm anh”

Hoặc cũng có khi hát là:

” Đức Thái Hậu ban cho mỹ tự

Đệ Nhất Vương Cô đại nữ Quyên Thanh

Kim chi ngọc diệp rành rành

Cung phi nhất phẩm đương triều ai hơn”

 Ông Hoàng Mười hay còn gọi là Ông Mười Nghệ An. Ông là con của Vua Cha Bát Hải Động Đình, vốn là thiên quan trên Đế Đình, thần tiên trong chốn Đào Nguyên. Theo lệnh ông giáng trần để giúp dân phù đời. Về thân thế của ông khi hạ phàm thì có rất nhiều dị bản. Theo như ở vùng Nghệ Tĩnh thì ông được coi là Lê Khôi, vị tướng tài, cháu ruột và là người theo Lê Lợi chinh chiến trong mười năm kháng chiến chống quân Minh, sau làm đến nguyên thần tam triều Lê gia, phong đến chức Khâm Sai Tiết Chế Thủy Lục Chư Dinh Hộ Vệ Thượng Tướng Quân. Lại có một dị bản khác cho rằng ông giáng xuống trần là Uy Minh Vương Lí Nhật Quang, con trai Vua Lí Thái Tổ, cai quản châu Nghệ An. 

Nhưng sự tích được lưu truyền nhiều nhất có lẽ là câu chuyện: Ông Mười giáng sinh thành Nguyễn Xí, một tướng giỏi dưới thời Vua Lê Thái Tổ, có công giúp vua dẹp giặc Minh, sau được giao cho trấn giữ đất Nghệ An, Hà Tĩnh (cũng chính là nơi quê nhà). Tại đây ông luôn một lòng chăm lo đến đời sống của nhân dân, truyện kể rằng có một lần xảy ra cơn cuồng phong làm đổ hết nhà cửa, ông liền sai quân lên rừng đốn gỗ về làm nhà cho dân, rồi mở kho lương cứu tế. Trong một lần đi thuyền trên sông, đến đoạn chân núi Hồng Lĩnh, thì lại có đợt phong ba nổi lên, nhấn chìm thuyền của ông và ông đã hóa ngay trên sông Lam. Trong khi mội người đang thương tiếc cử hành tang lễ, thì trời quang đãng, nổi áng mây vàng, bỗng thấy thi thể của ông nổi trên mặt nước nhẹ tựa như không, sắc mặt vẫn hồng hào tươi tắn như người đang nằm ngủ, khi vào đến bờ, đột nhiên đất xung quanh ùn ùn bao bọc, che lấy di quan của ông. Lúc đó trên trời bỗng nổi mây ngũ sắc, kết thành hình xích mã (có bản nói là xích điểu) và có các thiên binh thiên tướng xuống để rước ông về trời. Sau này khi hiển ứng, ông được giao cho trấn thủ đất Nghệ Tĩnh, ngự trong phủ Nghệ An. Nhân dân suy tôn ông là Ông Hoàng Mười (hay còn gọi là Ông Mười Củi) không chỉ vì ông là con trai thứ mười của Vua Cha (như một số sách đã nói) mà còn vì ông là người tài đức vẹn toàn, văn võ song toàn (“mười” mang ý nghĩa tròn đầy, viên mãn), không những ông xông pha chinh chiến nơi trận mạc, mà ông còn là người rất hào hoa phong nhã, giỏi thơ phú văn chương, không chỉ nơi trần thế mà các bạn tiên trên Thiên Giới ai cũng mến phục, các nàng tiên nữ thì thầm thương trộm nhớ. Sau các triều đại đã sắc tặng Ông Mười tất cả là 21 sắc phong (tất cả đều còn lưu giữ trong đền thờ ông). 

Cùng với Ông Hoàng Bảy, Ông Hoàng Mười cũng là một trong hai vị Ông Hoàng luôn về ngự đồng, cũng bởi vì ông còn được coi là người được Vua Mẫu giao cho đi chấm lính nhận đồng (khác với Ông Bảy, những người nào mà sát căn Ông Mười thì thường hay hào hoa phong nhã, giỏi thi phú văn chương). Khi ngự về đồng Ông Mười thường mặc áo vàng (có thêu rồng kết uốn thành hình chữ thọ), đầu đội khăn xếp có thắt lét vàng, cài chiếc kim lệch màu vàng kim. Ông ngự về tấu hương rồi khai quang, có khi ông múa cờ xông pha chinh chiến, có khi lại lấy quạt làm quyển thư, lấy bút gài đầu để đi bách bộ vịnh phú ngâm thơ, có khi ông lại cầm dải lụa vàng như đang cùng người dân lao động kéo lưới trên sông Lam (quan niệm cho rằng đó cũng là ông kéo tài kéo lộc về cho bản đền) và ông cũng cầm hèo lên ngựa đi chấm đồng như Ông Bảy, người ta cũng thường dâng tờ tiền 10.000đ màu đỏ vàng để làm lá cờ, cài lên đầu ông. Khi ông ngự vui, thường có dâng đọi chè xanh, miếng trầu vàng cau đậu, thuốc lá (là những đặc sản của quê hương ông) rồi cung văn tấu những điệu Hò Xứ Nghệ rất mượt mà êm tai. 

Đền thờ Ông Hoàng Mười là Đền Chợ Củi, chính là nơi năm xưa di quan ông trôi về và hóa, qua cây cầu Bến Thủy, bên sông Lam, núi Hồng Lĩnh, thuộc xã Nam Đàn, tỉnh Nghệ An (cũng chính là nơi quê nhà của Ông Mười). Ngày ông giáng sinh 10/10 âm lịch được coi là ngày tiệc chính của ông, vào ngày này, du khách thập phương nô nức đến chiêm bái cửa đền ông thật là tấp nập, trải dải đến tận đôi bờ sông Lam, người ta dâng ông: cờ quạt bút sách ... để cầu tài cầu lộc cũng là cầu mong cho con em được đỗ đạt khoa cử, thành tài để làm rạng danh tổ tông. Khi thỉnh Ông Mười, văn hay hát rằng:

“Ông Mười trấn thủ Nghệ An 

Về huyện Thiên Bản làm quan Phủ Dày”

 Hay nói về tài đức của ông cũng có đoạn (cả trong hát văn và những câu hò xứ Nghệ):

 “Gươm thiêng chống đất chỉ trời 

Đánh Đông dẹp Bắc việc ngoài binh nhung 

Hai vai nặng gánh cương thường 

Sông Lam sóng cả buồm giương một chèo” 

“Đất Nghệ An anh hùng hào kiệt 

Tiếng Ông Mười lẫm liệt ngàn xưa 

Cung gươm lên ngựa đề cờ 

Ra tay gìn giữ cõi bờ Việt Nam” 

“Chí anh hùng ra tay cứu nước 

Đi tới đâu giặc bước lui ngay 

Việt Nam ghi chép sử dày 

Cung cao điện ngọc đêm ngày khói nhang” 

“Năm cửa ô tới Đô Thành 

Nam Đàn, Nghi Lộc nức danh Ông Mười”

Rồi có cả đoạn thơ hát khi Ông Hoàng Mười “tái đáo Thiên Thai”:

“Hoa đào rơi rắc lối Thiên Thai 

Suối tiễn oanh đưa luống ngậm ngùi 

Ngõ hạnh suối đào xa cách mãi 

Nghìn năm thơ thẩn bóng trăng soi 

Đá mòn rêu nhạt nước chảy hoa trôi 

Ước cũ duyên xưa có thế thôi”

Hay khi dâng ông miếng trầu têm, văn thường hát:

“Đất lề quê thói Nghệ An 

Miếng trầu cau đậu dâng Quan Hoàng Mười”

Và có cả khi văn tấu điệu hò Nghệ Tĩnh để ông vỗ gối ban thưởng:

“Muối đã mặn ba năm còn mặn 

Gừng đã cay chín tháng vẫn cay 

Ghế ông tình nặng nghĩa dày 

Xa xôi đến mấy, ra đây ngự đồng” 

“Xứ Nghệ vui nhất Chợ Vinh 

Đẹp nhất Bến Thủy, anh linh Ông Mười”

Đền Bảo Hà là Đền thờ Ông Hoàng Bảy được lập tại nơi năm xưa di hài của ông lưu lại, nằm ở chân đồi Cấm, bên bờ thượng lưu sông Hồng, ở bên bến phà Trái Hút, thuộc xã Bảo Hà, huyện Bảo Yên, tỉnh Lào Cai (Vì thú chơi phong lưu của ông nên nơi ông ngự còn được mệnh danh là Trái Hút Bảo Hà)

Truyền thuyết kể lại:

Vào cuối thời Lê (Niên hiệu Cảnh Hưng 1740 - 1786 ), ở khắp vùng Phủ Quy Hoá, nhất là Châu Thủy Vỹ và Châu Văn Bàn luôn bị giặc cướp ở Vân Nam - Trung quốc tràn sang cướp phá. Trong tác phẩm "Hưng Hoá xứ phong thổ lục" của Tiến sĩ Hoàng Bình Chính viết năm 1778 ghi rõ: "Khắp vùng loạn lạc, dân cư điêu tàn, ruộng đất bỏ hoang ..." . Trước tình hình đó Triều đình cử danh tướng thứ bảy họ NGUYỄN lên trấn thủ vùng biên ải, tiến dọc theo sông Hồng đánh đuổi quân giặc, giải phóng Châu Văn Bàn và củng cố xây dựng Bảo Hà thành một căn cứ quân sự lớn bảo vệ biên cương Tổ quốc. Tại đây Ông tổ chức thành các Thổ Ty, Tù trưởng, luyện tập cho quân sĩ. Ông làm Thống lĩnh cho cả quân Thủy, Quân Bộ tiến đánh lào cai, đuổi quân giặc chạy sang vùng Vân Nam.

Trong lịch sử phong kiến Việt Nam, Bảo Hà có một vị trí quan trọng phòng thủ biên giới, là cửa trạm của phòng tuyến sông Hồng phía Tây Bắc. Từ đời nhà Trần đã đặt hai cửa trấn ải là cửa quan Bảo Thắng và Bảo Hà, trong đó Bảo Hà là hậu cứ của Bảo Thắng. Tại đây có đài hoả hiệu, trạm liên lạc thông tin cho các châu huyện phía dưới. Giữa niên hiệu Cảnh Hưng, Bảo Hà là trung tâm Châu Văn Bàn. Trong thời kỳ này, bọn giặc phương Bắc thường hay quấy nhiễu, xã Khấu Bàn, châu Văn Bàn đã phải xây dựng các thành luỹ chống giặc.

Sau khi giải phóng Phủ Quy Hoá, Ông chiêu dụ các Thổ hào địa phương, đón người Dao, người Thổ và đặc biệt là người Nùng áo xanh tới khẩn điền, khai mỏ xây dựng quê hương. Với công đức và chi khí dũng cảm chống giặc ngoại xâm, giữ yên bờ cõi, nhiều truyền thuyết dân gian đã ca ngợi Ông, Nhân dân tạc dạ ghi công Ông cho ngàn đời sau. Trong một trận chiến đấu không cân sức với quân xâm lược phương Bắc, viên Tướng thứ Bảy của Triều đình đã anh dũng hy sinh. Xác của Ông trôi theo dòng nườc sông Hồng tới Bảo Hà (Nơi ngôi Đền hiện nay  thì dạt vào bờ. Nhân dân trong vùng ngậm ngùi thương nhớ, đưa xác Ông chôn cất tại đây và lập Đền thờ để tưởng nhớ công tích của một người anh hùng. Các Triều Vua Minh Mệnh, Thiệu Trị đã phong tặng Ông danh hiệu "Trấn an Hiển Liệt", các Triều nhà Nguyễn sắc phong cho Ông là: Thần Vệ Quốc".

Ngày 17/7 âm lịch hàng năm là ngày giỗ Ông, nhân dân trong vùng náo nức mở Lễ hội. Khắp nơi trong nước đến viếng Ông và cầu xin Ông phù hộ cho ăn nên làm ăn, phát tài, phát lộc.

Ngày 5/11/1997 Đền Bảo Hà được Nhà nước xếp hạng Di tích Lịch sử Văn hóa cấp Quốc gia. (Viết theo Phiếu ghi công đức Đền Bảo Hà).

Văn khấn ông Hoàng Bẩy

Gió nam thoảng đưa hương bay ngào ngạt

Bóng ác tà đã gác non tây

Trăng in mặt nước vơi đầy

Bảo Hà có tích xưa nay còn truyền

Quan Hoàng Bảy trần miền Băc địa

Hợp binh hùng lục thuỷ Thao Giang

Quân cơ mưu lược luận bàn

Doang trung thường có hai hoàng vào ra

Quan Hoàng Bẩy Bảo Hà chính vị

Cùng tướng công đệ nhị Hoàng Hai

Can qua dâu bể biến dời

Anh hùng xưa đã ra người cung tiên

Nhớ công đức lập đền phụng sự

Thổ,Mán ,Nùng tiên nữ dâng hoa

Thú vui điếu khách bàn trà

Phong lưu thuốc cống Bảo Hà dâng ông

Hoàng hoa tửu khăn hồng gối xếp

Ngự tính tình phong nguyệt hoạ ca

Nhắn ai lên đất Bảo Hà

Nếm mùi phong nguyệt ấy là thần tiên

Cõi Bắc địa còn truyền cổ tích

Quan Bảo Hà thực đích trung quân

Sinh thời làm tướng trung thần

Tấc lòng yêu nước thương dân hãy còn

Dẫu bể cạn non mòn cũng quyết

Thử ra tài cho biết oai danh

Bao phen lẫm liệt tung hoành

Định an xã tắc đề binh cõi ngoài

Đất Lào Cai là nơi dụng võ

Quyết ra tay đội ngũ tiến công

Biên cương súng nổ đùng đùng

Sa trường sương núi máu sông chẳng nề

Đem quân về Thất Khê phòng thủ

Đền Bảo Hà lạc thú huê viên

Mãn tuần chiếu hạc hồi thiên

Tấm thân thoát lánh nghiệp duyên cõi trần

Bỗng một trận sầu vân ám kết

Hiện chân hình dạo Bắc hết Nam

Vui cùng nước biếc trăng ngàn

Tót tươi quả lạ trăng vàng đìu hiu

Độ dân xã ngày Nghiêu tháng Thuấn

Cõi Việt Nam Bắc trấn oai danh

Từ bi cải dữ làm lành

Chọn ngươi nữ tú nam thanh chấm đồng

Kẻ xuôi ngược dưới sông trên bộ

Ai khẩn cầu tế độ thì qua

Hoàng về trắc giáng điện toà

Hộ trì đệ tử vinh hoa thọ trường.

Giới thiệu về Đền Bảo Hà thờ Quan Hoàng Bẩy

Đền Bảo Hà (Đền thờ Thần vệ Quốc Hoàng bẩy), cách Thủ đô Hà nội khoảng 350 Km, cách Tp. Lào Cai khoảng 60km về phía nam; cách ga xe lửa Bảo Hà khoảng 800m.Hiện nay đường tương đối dễ đi, các lái chỉ cần lưu ý là cung đường này có rất nhiều cua tay áo với những vách tà luy cao và những vực sâu hun hút hàng trăm mét. Từ Hà Nội, bạn đi Lào Cai bằng Tàu hỏa rồi từ Lào Cai đi ô tô hơn trăm km nữa mới tới. Bạn nào có xe ô tô riêng, nên đi theo đường Sơn Tây, qua cầu Trung Hà, Thanh Sơn khoảng 50Km rồi đi theo đường ven sông Hồng lên tới Phố Ràng rẽ trái là bến Bảo Hà.

Kiến trúc đền Bảo Hà thờ ông Hoàng Bẩy:

Đền Bảo Hà được xây dựng ngay chân đồi Cấm, bên bờ sông Hồng, thuộc xã Bảo hà - Huyện Bảo Yên – Tỉh Lào Cai. Đền được xây dựng với lối kiến trúc đơn giản không cầu kỳ nhưng vẫn có nét đẹp chữ tình.

Đền Bảo Hà có lưng tựa vào núi, mặt hướng theo dòng nước sông Hồng và nơi đây còn có sự kết hợp hài hoà giữa cảnh quan thiên nhiên với kiến trúc văn hóa truyền thống của dân tộc Việt Nam theo thuyết phong thủy.

Đền được xây dựng gồm: cổng tam quan, sân đền, nhà khách, phủ chúa Sơn Trang, Toà đại bái, Cung cấm, Cung nhị, Cung công đồng với diện tích, bài trí các pho tượng khác nhau. Trong các cung thờ chính của đền có các pho tượng: Đức Thánh Trần, Đức Vua Cha, Quan Tuần Tranh, ông Hoàng Bảy, ông Hoàng Đông quan Bơ phủ, Mẫu Nhị, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thuỷ Tiên, Thiên Phúc Thiên