Hát Văn, Đạo Mẫu Việt Nam - Bảo tồn văn hóa Dân tộc

Tứ Phủ trong tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam

Tứ phủ công đồng hay Tứ phủ là một tín ngưỡng nằm trong của tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam.

Tứ phủ bao gồm:

- Thiên phủ (miền trời): Mẫu đệ nhất (mẫu Thượng Thiên) cai quản bầu trời, làm chủ các quyền năng mây mưa, gió bão, sấm chớp.

- Nhạc phủ (miền rừng núi): Mẫu đệ nhị (mẫu Thượng Ngàn) trông coi miền rừng núi, ban phát của cải cho chúng sinh.

- Thuỷ phủ (miền sông nước): Mẫu đệ tam (mẫu Thoải) trị vì các miền sông nước, giúp ích cho nghề trồng lúa nước và ngư nghiệp.

- Địa phủ (miền đất): Mẫu đệ tứ (mẫu Địa Phủ) quản lí vùng đất đai, là nguồn gốc cho mọi sự sống.

Tam phủ là hệ thống ba vị Mẫu đệ nhất, Mẫu đệ nhị, và Mẫu đệ tam (không bao gồm Mẫu đệ tứ). Mẫu đệ tứ thường được thờ riêng. Riêng Tam phủ Thánh

Mẫu gần như các đền đều thờ. Mẫu đệ tứ các đền thờ ít hơn và thường thờ nơi quàn các vong linh.

Nhiều tài liệu cho rằng Tam tòa Thánh mẫu đều là hiện thân của Mẫu Liễu Hạnh với 3 lần giáng trần. Còn một số tài liệu khác cho rằng Tam toà Thánh mẫu là hiện thân của ba vị thánh khác nhau:

1.Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên

Thánh Mẫu (Bà Chúa) Liễu Hạnh. Bà vốn là con vua Ngọc Hoàng, Đệ Nhị Quỳnh Hoa công chúa, ba lần giáng sinh phàm trần: lần thứ nhất bà giáng vào nhà họ Phạm (tên là Phạm Thị Tiên Nga) ở Quảng Nạp, Vỉ Nhuế, Ý Yên Nam Định (do vâng mệnh giáng sinh), được bốn mươi năm; lần thứ hai bà giáng vào nhà họ Lê (cải từ họ Trần, tên là Lê Thị Thắng, hiệu Giáng Tiên) ở An Thái, Vụ Bản, Nam Định (do lỡ tay đánh rơi chén ngọc nên bị trích giáng), kết duyên cùng Trần Đào Lang, đến năm 21 tuổi thì về trời; lần thứ ba bà giáng hiện tại Nga Sơn, Thanh Hóa (do tình nguyện hạ trần để tái hợp cùng Mai Sinh là hậu kiếp của Trần Đào Lang) được hơn một năm thì mãn hạn hồi tiên.

Sau đó bà hiển linh giúp dân giúp nước nên được các triều đại sắc phong là : “Mã Hoàng Công Chúa, Thượng Đẳng Tối Linh Tôn Thần”, “Thượng Thượng Đẳng Tối Linh Vi Bách Thần Chi Thủ” (triều vua Lê Thần Tôn), “Hộ Quốc Bình Nhung Chế Thắng Bảo Hòa Diệu Đại Vương” (triều vua Lê Huyền Tôn).

Bởi vậy trong văn thỉnh Đức Thánh Mẫu mới có hát rằng:

“ Thỉnh mời Đệ Nhất Thiên Tiên

Sắc phong Chế Thắng xe loan ngự về

Phủ Dày, Vân Cát thôn quê

Nghĩa Hưng, Thiên Bản họ Lê cải trần

Hình dung cốt cách thanh tân

Mười năm định giá hôn nhân xướng tùy”

Đền thờ Mẫu Liễu Hạnh có ở khắp mọi nơi nhưng các nơi chính vẫn là những nới Mẫu giáng trần hoặc hiển linh lưu dấu thánh tích như: Phủ Nấp_Phủ Quảng Cung Đệ Nhất ở Vỉ Nhuế, Ý Yên, Nam Định (là nơi Mẫu giáng trần lần đầu tiên). Nguy nga nhất là quần thể Phủ Dày (nơi Mẫu giáng trần lần thứ hai) với các đền phủ chính là: Phủ Công Đồng, Phủ Chính Tiên Hương, Phủ Vân Cát, Phủ Bóng (Đền Cây Đa Bóng), Phủ Giáp Ba (Đông Phù Giáp Ba), Phủ Tổ, Đền Khởi Thánh và Lăng Mẫu (do vua Khải Định cùng Hoàng Hậu cầu tự, sinh ra được vua Bảo Đại nên xây để tạ ơn)… Rồi Đền Đồi Ngang_Phố Cát , Đền Sòng thuộc Thanh Hóa (nơi Mẫu giáng hiện lần thứ ba). Ngoài ra còn có Phủ Tây Hồ, Đền Rồng, Đền Dâu, Quán Cháo…đều là những nơi Mẫu để lại thánh tích.

Ngày hội chính của Mẫu là ngày 3/3 âm lịch, tức là ngày Mẫu hóa trong lần giáng sinh thứ hai, ngoài ra ngày rằm tháng 8 ở Phủ Tây Hồ cũng mở tiệc rất long trọng.

2. Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn

Thánh Mẫu (Bà chúa) Sơn Lâm. Bà vốn là con Vua Đế Thích, lần đầu hạ phàm bà là Quế Hoa Mị Nương công chúa, con Vua Hùng Vương. Theo sự tích khi sinh bà ra, Hoàng Hậu đau quá phải vịn vào cành quế mới sinh hạ được bà nên Vua Hùng Vương mới đặt tên cho bà là Quế Hoa công chúa, sau khi sinh được bà thì Hoàng Hậu cũng qua đời nên bà quyết chí tu hành, không kết duyên, về sau cùng mười hai nàng thị nữ vào rừng sâu, được lão tổ truyền đạo. Lần thứ hai bà giáng sinh vào cửa nhà họ Cao, một người tù trưởng trên đất Yên Bái.

Sau đó nhiều lần bà hiển linh, dạy dân trồng trọt, làm ăn, biết lên rẫy làm nương, đi rừng, làm ruộng bậc thang, được nhân dân suy tôn là: “Diệu Tín Thuyền Sư Diệu Nghĩa Tàng Hình”, “Bạch Anh Trưởng Quản Đỉnh Thượng Cao Sơn Thần Nữ Cao Mường Sơn Triều”. Sau này bà lại linh ứng giúp vua Lê Thái Tổ nên được gia phong là: “Lê Mại Đại Vương”. Trong văn thỉnh mời Đức Thánh Mẫu có hát rằng:

“Thỉnh mời Đệ Nhị Chúa Tiên

Vốn xưa giá ngự trên đền Đông Cuông

Hình dung nhan sắc khác thường

Giá danh đổi một hoa vương khôn bì

Biết đâu lá thắm thơ bài

Lòng trinh chẳng động một vài giá xuân”

Đền thờ Mẫu Thượng Ngàn có ở khắp mọi vùng, nơi nào có rừng núi thì đều có đền Mẫu Thượng. Nhưng nổi tiếng bậc nhất vẫn là cụm di tích Đền Đông Cuông, Đền Vọng Đông và Đền Tuần Quán tại Yên Bái (là nơi Mẫu giáng làm con gái nhà tù trưởng họ Cao). Tiếp nữa có Đền Công Đồng Bắc Lệ và Đền Thất Khê tại huyện Hữu Lũng, Lạng Sơn, tương truyền là nơi vua Lê Thái Tổ lập để ghi nhớ công ơn Mẫu giúp vua. Ngoài ra còn có Đền Suối Mỡ thuộc Bắc Giang (xưa thuộc Hà Bắc, là nơi dấu tích của Mẫu khi xưa học đạo), Đền Tam Cờ trên tỉnh Tuyên Quang, Đền Mẫu Thượng thuộc thị xã Lào Cai.

Ngày hội chính của Mẫu Đông Cuông thường tổ chức vào ngày Mão đầu tiên của năm theo âm lịch. Còn trên Đền Bắc Lệ lại tổ chức hội vào ngày 20/9 âm lịch.

3. Mẫu Đệ Tam Thoải Cung:

Thánh Mẫu (Bà Chúa) Thoải Phủ. Bà vốn là con Vua Bát Hải Thủy Quốc Động Đình, kết duyên cùng Kính Xuyên (là con Vua Đất). Nghe lời tiểu thiếp Thảo Mai, Kính Xuyên vu cho bà thất tiết, đem đóng cũi, bỏ lên rừng cho thú dữ ăn thịt. Tại nơi rừng sâu bà không những được thú rừng yêu quý, mang vật quả đến dâng mà còn gặp được nho sĩ Liễu Nghị. Bà bèn nhờ Liễu Nghị mang thư kể hết sự tình về cho vua cha. Sau đó bà được minh oan, kết duyên cùng Liễu Nghị, còn Kính Xuyên và Thảo Mai thì bị trừng phạt.

Khi ở chốn Động Đình bà vốn là con vua cha Bát Hải nên được gọi là: “Động Đình Công Chúa Ngọc Hồ Thần Nữ”, sau này bà còn có danh hiệu: “Bạch Ngọc Thủy Tinh Xích Lân Long Nữ Công Chúa”.Vậy nên trong văn thỉnh Đức Thánh Mẫu cũng có hát rằng:

“Thỉnh mời Đệ Tam Thánh Tiên

Xích Lân Long Nữ ngự miền Thoải Cung

Kính Xuyên sớm kết loan phòng

Thảo Mai tiểu thiếp ra lòng gieo oan

Kinh Xuyên chẳng xét ngay gian

Vàng mười nỡ để lầm than sao đành”

Đền thờ Mẫu Thoải có khá nhiều nhưng hầu hết đều do lòng thành kính của nhân dân hoặc do nơi cửa sông cửa biển chứ hầu như không có dấu tích của Mẫu vì Mẫu không giáng trần. Nổi tiếng nhất có Đền Mẫu Thác Hàn Sơn ở Hà Trung, Thanh Hóa, nơi bến Đò Lèn, còn có Đền Mẫu Thoải ở thị xã Lạng Sơn, gần sông Kì Cùng, và có ngôi đền ở bến sông Hồng, gần cầu Chương Dương, Gia Lâm cũng tên là Đền Mẫu Thoải hay còn gọi là Đền Cửa Sông.

Ngày tiệc chính của Mẫu Thoải là ngày 10/6 âm lịch, thường được tổ chức long trọng nhất là ở Đền Mẫu Thác Hàn Sơn.

Gió kim phong ánh vàng xế xế

Văn con mời chầu quế hiện lên

Ngôi cao lồ lộ trung thiên

Sớm khuya vui vẻ đền Sòng

Ngày chơi phủ tía lầu hồng vào ra

Khăng khăng giữ sổ tam toà

Đêm ngày chầu chúa quế Hoa cầm quyền

Lầu lầu tam giới hoàng thiên

quyền coi cửa phủ, cửa đền thiếu đâu

Trong ngoài thay thảy trước sau

Sửa sang mẫu phó quỳên chầu bà coi

Quân thần phải đạo làm tôi

Nàng hầu nàng hạ cô đôi hầu bà

Đang xanh đang tốt đáng yêu

Tài hoa lại khéo ai chiều lòng xuân

Đền thờ tả phượng hữu lân

Hoa Lan hoa cúc thanh tân chơi bời

Thiên Đình chén rót đầy vơi

Khúc ca điểm đót cợt người người hay

Đàn cầm khéo gẩy năm dây

Cung huỳnh gió lọt chuốt mây mây vàng

Thung dung ghẹo khách qua đàng

Nhỡn tinh lóng lánh mày ngang đằm đằm

Miệng cười hoa nở đáng trăm

Răng đen rưng rức hoãn chằm vàng đeo

Đã lên ngôi báu trong triều

Đã nên ngọc tốt vàng yêu dương toà

đã tươi lại tốt như hoa

đã tài lại khéo ai hòa đảm đang

Càng nhìn lắm vẻ thiên nhiên

Nết na hòa thuận muôn vàn thảo ngay

Việc nào mà chẳng tới tay

Lên đền xuống phủ chả ngày nào sai

Có phen biến gái hiện trai

khi cần cần kíp khi sai của lền

khi tha cất nhẹ như tiên

đến khi bà ám như thuyền bỏ neo

bệnh làm trăm chứng hiểm nghèo

Chầu quế trong triều giá ngự Đồi Ngang

Có phen giả ví giả nàng

Sai ví ví ám sai nàng nàng lên

phán ra làm thánh thượng thiên

xưng danh làm thánh thoải tiên thoải tề

Phàm trần thấy nói tin nghe

khấn thôi tạ lễ miếu nghè kêu văn

Trần phàm kẻ vái người van

mới hay nhẫn nhục trần gian được nhờ

Xem ra thì số phải nhờ

Khi xưa khấn thánh bây giờ thờ ơ

thanh đồng đàm luyện sớm khuya

Kẻ khấn người vái nam mô khấu đầu

Làm cho bệnh nặng khỏi đau

Kim ngân vàng mã để hầu dâng lên

bệnh làm như thể giếng khơi

Mênh mông lai láng biết trời phương nao

Dò sông ước chẳng đủ sào

Dò biển biển rộng trời cao mấy tầng

Đố ai dò hết sự lòng

Ví mà trời thấp sông cùng lên chơi

Biêt đâu thanh vắng nghỉ ngơi

Biết đâu là chốn thảnh thơi ra vào

Quế huệ giá ngự võng đào

Khi ra nghè miếu khi vào chầu vua

Chầu rồi thẳng tới kinh đô

Đồi ngang phố cát bốn mùa vui thay

Tháng ba trảy hội phủ giầy

Qua phố nam định sang ngay phủ giầy

Sòng sơn chầu đã dạo qua

Giao cau lông dím quạt tay đồi mồi

Ai lịch sự giá ngự đồng chơi

Ví dù thiên hạ thiếu gì nơi chấm đồng

Biết ra thì chuộc mang về

Rầy thang mai thuốc lấy đâu được tiền

Thuốc bà tam vị thần tiên

Tàn nhang nước thoải độ cho lại lành

Giả lễ bà lục tía hài xanh

Đem về tiến thánh lấy danh cho đồng

Thỉnh bà trắc giáng đền trung 

Khuông phù đệ tử thiên niên thọ trường.

Gió kim phong ánh vàng xế xế

Văn con mời chầu quế hiện lên

Ngôi cao lồ lộ trung thiên

Sớm khuya vui vẻ đền Sòng

Ngày chơi phủ tía lầu hồng vào ra

Khăng khăng giữ sổ tam toà

Đêm ngày chầu chúa quế Hoa cầm quyền

Lầu lầu tam giới hoàng thiên

quyền coi cửa phủ, cửa đền thiếu đâu

Trong ngoài thay thảy trước sau

Sửa sang mẫu phó quỳên chầu bà coi

Quân thần phải đạo làm tôi

Nàng hầu nàng hạ cô đôi hầu bà

Đang xanh đang tốt đáng yêu

Tài hoa lại khéo ai chiều lòng xuân

Đền thờ tả phượng hữu lân

Hoa Lan hoa cúc thanh tân chơi bời

Thiên Đình chén rót đầy vơi

Khúc ca điểm đót cợt người người hay

Đàn cầm khéo gẩy năm dây

Cung huỳnh gió lọt chuốt mây mây vàng

Thung dung ghẹo khách qua đàng

Nhỡn tinh lóng lánh mày ngang đằm đằm

Miệng cười hoa nở đáng trăm

Răng đen rưng rức hoãn chằm vàng đeo

Đã lên ngôi báu trong triều

Đã nên ngọc tốt vàng yêu dương toà

đã tươi lại tốt như hoa

đã tài lại khéo ai hòa đảm đang

Càng nhìn lắm vẻ thiên nhiên

Nết na hòa thuận muôn vàn thảo ngay

Việc nào mà chẳng tới tay

Lên đền xuống phủ chả ngày nào sai

Có phen biến gái hiện trai

khi cần cần kíp khi sai của lền

khi tha cất nhẹ như tiên

đến khi bà ám như thuyền bỏ neo

bệnh làm trăm chứng hiểm nghèo

Chầu quế trong triều giá ngự Đồi Ngang

Có phen giả ví giả nàng

Sai ví ví ám sai nàng nàng lên

phán ra làm thánh thượng thiên

xưng danh làm thánh thoải tiên thoải tề

Phàm trần thấy nói tin nghe

khấn thôi tạ lễ miếu nghè kêu văn

Trần phàm kẻ vái người van

mới hay nhẫn nhục trần gian được nhờ

Xem ra thì số phải nhờ

Khi xưa khấn thánh bây giờ thờ ơ

thanh đồng đàm luyện sớm khuya

Kẻ khấn người vái nam mô khấu đầu

Làm cho bệnh nặng khỏi đau

Kim ngân vàng mã để hầu dâng lên

bệnh làm như thể giếng khơi

Mênh mông lai láng biết trời phương nao

Dò sông ước chẳng đủ sào

Dò biển biển rộng trời cao mấy tầng

Đố ai dò hết sự lòng

Ví mà trời thấp sông cùng lên chơi

Biêt đâu thanh vắng nghỉ ngơi

Biết đâu là chốn thảnh thơi ra vào

Quế huệ giá ngự võng đào

Khi ra nghè miếu khi vào chầu vua

Chầu rồi thẳng tới kinh đô

Đồi ngang phố cát bốn mùa vui thay

Tháng ba trảy hội phủ giầy

Qua phố nam định sang ngay phủ giầy

Sòng sơn chầu đã dạo qua

Giao cau lông dím quạt tay đồi mồi

Ai lịch sự giá ngự đồng chơi

Ví dù thiên hạ thiếu gì nơi chấm đồng

Biết ra thì chuộc mang về

Rầy thang mai thuốc lấy đâu được tiền

Thuốc bà tam vị thần tiên

Tàn nhang nước thoải độ cho lại lành

Giả lễ bà lục tía hài xanh

Đem về tiến thánh lấy danh cho đồng

Thỉnh bà trắc giáng đền trung 

Khuông phù đệ tử thiên niên thọ trường.

Đệ nhất Thượng Thiên được coi là hoá thân của mẫu Đệ Nhất. Chầu Bà vốn là Thiên Cung Tiên Nữ, con Ngọc Hoàng, giáng hiện trong xứ Thanh, giúp dân hộ quốc.

Chầu Đệ Nhất Thượng Thiên được coi là hoá thân của Mẫu Đệ Nhất. Chầu Bà vốn là Thiên Cung Tiên Nữ, con vua Ngọc Hoàng, giáng hiện trong xứ Thanh giúp dân hộ quốc. Trong hàng Tứ Phủ Chầu Bà, bà là vị ở ngôi cao nhất, cai quản Thượng Thiên, nắm giữ sổ Tam Toà. Khi thanh nhàn bà lại cùng các cô nàng hầu cận vui vẻ dạo chơi, giáng phúc cho dân. Cũng có quan niệm cho rằng, bà còn là Quế Hoa Công Chúa (hay còn gọi là Chầu Quế, khác với Mẫu Đệ Nhị) trên Thiên Cung, xuống Đồi Ngang Phố Cát, kề cận bên Mẫu Liễu Hạnh.

Bà khá ít khi ngự đồng (đây cũng là đặc điểm chung của các vị thánh trên hàng Thượng Thiên), chỉ khi nào có tiệc khai đàn mở phủ, mà người ra trình đồng có toà lễ Tứ Phủ Chầu Bà Sơn Trang thì thường thỉnh bà về chứng toà đàn màu đỏ (gồm hình Chúa ( Chầu), đôi cô hầu cận cầm quạt, mười hai cô nàng, động chúa, thuyền thoi…). Khi ngự đồng thì chầu thường mặc áo màu đỏ thêu phượng (hoặc có thể là áo gấm).

Vì chầu là hoá thân của Mẫu Đệ Nhất nên nơi nào Mẫu ngự thì đều có thể coi là đền chầu, tuy nhiên, một số ý kiến cho rằng có nơi thờ riêng, lưu rõ dấu tích của chầu nhất là Đền Rồng, Thanh Hoá. Khi thỉnh chầu, văn hát rằng:

VĂN CHẦU ĐỆ NHẤT THƯỢNG THIÊN

Sớm mai vui vẻ đền Sòng

Ngày chơi phủ chính lầu hồng vào ra

Khăng khăng giữ sổ tam toà

Lên đền chầu Chúa Liễu Hoa cầm quyền

Thông tri tam giới hoàng thiên

Coi khắp cửa phủ ,miếu đền thiếu đâu

Trong ngoài thay thảy trước sau

Sửa sang mẫu phó quỳên chầu bà coi

Quân thần phải đạo chúa tôi

Cô hầu cô hạ nàng đôi dập dìu

Khoe xanh xanh tốt đáng yêu

Khoe tài tài khéo khéo chiều lòng xuân

Đền thờ tả phượng hữu lân

Hoa Lan hoa cúc thanh tân chơi bời

Thiên Đình chén rót đầy vơi

Khúc ca điểm đót cợt ngưòi ngưòi hay

Đàn cầm khéo gẩy năm dây

Cung huỳnh gió lọt chuốt mây lọt vàng

Thung dung ghẹo khách qua đàng

Nhỡn tinh lóng lánh mày ngang đằm đằm

Miệng cười hoa nở đáng trăm

Răng đen rưng rức hoãn chằm vàng đeo

Đã lên ngôi báu trong triều

Đã nên ngọc tốt vàng yêu dương toà

Miệng cười tươi tốt như hoa

Thanh tân lịch sự nết na dịu dàng

Càng nhìn càng thắm nhân doan

Nết na yểu điệu muôn vàn thảo hay

Việc nào mà chẳng tới tay

Lên đền xuống phủ chả ngày nào sai

Có phen biến gái hiện trai

Ai thắm thắm vậy ai phai phai liền

Biết ra thời nhẹ như tên

Nếu mà ko biết như thuyền bỏ neo

Quở cho trăm chứng hiểm nghèo

Chầu quế trong triều giá ngự Đồi Ngang

Có phen giả ní giả nàng

Sài di di án sai nàng nàng lên

Có phen làm chúa thượng thiên

Khi giả làm chúa thoải tiên thoải tề

Phàm trần ai thấy tin nghe

khấn thôi tạ lễ miếu nghè kêu văn

Trần phàm kẻ vái người van

Còn đưong nhỡn nhục nhân gian mờ mờ

Xem ra số phải phụng thờ

Kẻ khấn người vái nam mô khấu đầu

Biết bà bệnh tật khỏi đau

Kim ngân vàng mã để hầu dâng lên

Thỉnh Chầu chắc giáng bản đền

Khuông phù đệ tử thiên niên thọ trường.